Γράφει ο Παναγιώτης Ήφαιστος,
Καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς:
Λιτά και σύντομα θα υπογραμμιστούν κάποιες πτυχές του έτους που φεύγει και τις τάσεις όπως εισερχόμαστε στο 2017. Για να αποφευχθούν οι συνήθεις πιθανολογίες θα σταθώ σε πιο πάγια χαρακτηριστικά, τάσεις και προσανατολισμούς. Το έτος που εκπνέει ήταν ένας σημαντικός κρίκος στην μεταψυχροπολεμική αλυσίδα μιας μεταβατικής φάσης που οδηγεί στον πολυπολικό κόσμο των πολλών μεγάλων δυνάμεων. Το πολυπολικό σύστημα δεν είναι ακόμη ώριμο αλλά αναδύεται και ενόσω αναδύεται οι εντάσεις θα είναι ολοένα και περισσότερες. Αυτό άρχισε ήδη την δεκαετία του 1980 και επιταχύνθηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο.
Όπως εισερχόμαστε στο έτος 2017 πολλές καταστάσεις ωρίμασαν, τα νήματα κάποιων διεθνών γεγονότων ενώνονται και κύριο χαρακτηριστικό της περιφέρειας της Ελλάδας είναι το ολοένα και πιο εκρηκτικό καζάνι της Τουρκίας το οποίο κοχλάζει δίπλα στα πολλά άλλα γειτονικά της καζάνια άλλων κρατών που και αυτά κοχλάζουν.
Τα ζητήματα της μεταψυχροπολεμικής εποχής αναλύονται διαρκώς και δεν χρειάζεται να επεκταθούμε εδώ αναλύοντας επί μέρους γεγονότα. Θα σταθούμε σε δύο ζητήματα.
Αφενός να υπενθυμίσουμε την τυπολογία των ηγεμονικών ανταγωνισμών.
Αφετέρου να υπογραμμίσουμε το πασίδηλο και πασιφανές, ότι δηλαδή σε μια περιφέρεια όπου πολλά καζάνια κοχλάζουν κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τις συνέπειες εάν οι νεοέλληνες οδεύσουν ταχύρρυθμα και μεθυσμένα μέσα στο μεγαλύτερο καζάνι, το Τουρκικό. Γιατί αυτό θα σημαίνει η διάλυση της Κυπριακής Δημοκρατίας και η δημιουργία ενός πολιτειακά διαστρεμμένου κρατιδίου εξαρτημένου από την Άγκυρα (μέσω του συνιστώντος τουρκικού κράτους στην εκλιπούσα ΚΔ), εξέλιξη που θα αφήσει έωλους εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της Ανατολικής Μεσογείου.
Πρώτον, για όσους εφησυχάζουν καλό είναι να υπενθυμίσουμε το πώς καταμαρτυρείται διαχρονικά ότι διεξάγεται η ηγεμονική διαπάλη. Αν κάποια διαφορά υπάρχει με προγενέστερες εποχές είναι η αναμενόμενη πολύ μεγαλύτερη ένταση των συγκρούσεων στα περιφερειακά υποσυστήματα όπου και τα πεδία των αδιάλειπτων ηγεμονικών ανταγωνισμών. Η πυρηνική ισχύς, επίσης, είναι μια ακόμη σημαντική διαφορά.
Όσον αφορά την τυπολογία των ηγεμονικών ανταγωνισμών αρκεί να υπενθυμίσουμε συντομογραφικά μερικές πτυχές της αριστουργηματικής ανάλυσης του John Mearsheimer (Η Τραγωδία της πολιτικής μεγάλων δυνάμεων).
Πάγια και αδιάλειπτα ο μείζων στόχος του κάθε ηγεμονικής δύναμης είναι να μεγιστοποιήσει το μερίδιο του επί της παγκόσμιας ισχύος – δηλ. απόκτηση συντελεστών ισχύος εις βάρος άλλων κρατών. Ηθικά διλήμματα δεν τίθενται για τους στρατηγιστές των μεγάλων δυνάμεων, γιατί καθολικά εκτιμούν όλοι πως αυτό που διακυβεύεται είναι το έσχατο συμφέρον της εθνικής επιβίωσης, λογική στην οποία όλα τα άλλα υποτάσσονται. Η πολιτική ηθική στην διεθνή πολιτική, όπως έχουμε εξάλλου εξηγήσει σε άλλη περίπτωση, είναι μηδενική
[ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η μη θεσπισμένη ισχύς στην διεθνή πολιτική. Πολιτική θεολογία versus πολιτική θεωρία και η σημασία της αξιολογικά ελεύθερης περιγραφής και ερμηνείας των διεθνών φαινομένων ]. Όποιος δεν το γνωρίζει υιοθετεί ανορθολογικές διπλωματικές στάσεις και αποφάσεις.
Έτσι, κύριος παράγων για τις μεγάλες δυνάμεις είναι η ανά πάσα στιγμή κατανομή ισχύος, οι ανακατανομές ισχύος που ήδη συντελέστηκαν ή επίκεινται, και η προβολή των τάσεων στο μέλλον. Εκτιμώντας την δική τους ισχύ και των άλλων, «… αγωνίζονται για την αυτοσυντήρησή τους και μαζί αναγκαστικά, για τη διεύρυνση της ισχύος τους. Γι’ αυτό συναντώνται ως φίλοι ή ως εχθροί και αλλάζουν φίλους και εχθρούς ανάλογα με τις ανάγκες του αγώνα για την αυτοσυντήρησή τους και τη διεύρυνση της ισχύος τους» (Κονδύλης Ισχύς και απόφαση 1991, σ. 213).
Στην διεθνή πολιτική σε όποιο κράτος τρέφονται και κυριαρχούν λάθος εκτιμήσεις ως προς τούτο ή άγεται και φέρεται από κράχτες φλούδας ελπίδας περί ανθόσπαρτων διεθνών ή περιφερειακών πεδίων και από φαντασιόπληκτους τσαρλατάνους της διεθνούς πολιτικής ή προπαγανδιστές, οι κίνδυνοι γι’ αυτό είναι μεγάλοι. Όπως ξανά υποστηρίχθηκε η ανάλυση διεθνών σχέσεων είναι η ιατρική της διεθνούς πολιτικής. Λάθος διάγνωση σημαίνει λάθος θεραπείες και πολλούς θανάτους.
Οι μεγάλες δυνάμεις διατηρούν επιθετικές δυνάμεις –οι ΗΠΑ με δυνατότητα πλανητικής προβολής ισχύος, ενώ οι άλλες ηγεμονικές προσβλέπουν σε αυτό– ενώ μεγάλο αγκάθι που ταυτόχρονα δημιουργεί κινδύνους πλην ταυτόχρονα προκαλεί αυτοσυγκράτηση, είναι η κατοχή πυρηνικής ισχύος. Οι μεγάλες δυνάμεις, εξάλλου, γνωρίζουν ότι δεν μπορούν να καταλάβουν και ελέγξουν τον πλανήτη ή να νικήσουν στρατιωτικά μια άλλη μεγάλη δύναμη.
Γι’ αυτό κύρια μέριμνα είναι να αποτρέψουν το ενδεχόμενο μιας παγκόσμιας ηγεμονίας μιας άλλης μεγάλης δύναμης (οποιασδήποτε, εξ ου και εναλλαγές εξισορροπητικών συμμαχιών) με το να παρεμποδίζουν αλλήλους να γίνουν περιφερειακοί ηγεμόνες. Η παρεμπόδιση άλλων ηγεμόνων να κυριαρχήσουν στις περιφέρειες είναι κύριο γνώρισμα της στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων με αποτέλεσμα η αντιπαλότητά τους να μεταφέρονται στα περιφερειακά πεδία όπου και στήνονται Συμπληγάδες διενέξεων.
Κύρια εισροή στην στρατηγική των μεγάλων δυνάμεων είναι υπολογισμοί κόστους – οφέλους εναλλακτικών στάσεων και αποφάσεων και ο φόβος μη επιβίωσης.
Καταγράφονται οι εξής στρατηγικές προσεγγίσεις ως πάγια χαρακτηριστικά της εθνικής στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων:
- Προσπάθεια μεγιστοποίησης το μέγιστου πλούτου που βρίσκεται υπό τον έλεγχό τους
- Μεταφορά βαρών: προσπάθεια ανάληψης αναχαίτισης από τρίτον όχι κατ’ ανάγκη «σύμμαχο», ενώ το ίδιο παραμένει θεατής Ενθάρρυνση, υποκίνηση … Μεθόδευση …
- Εξισορρόπηση: Δέσμευση αναχαίτισης επιτιθέμενου αντιπάλου κατόπιν διακρατικής συμμαχίας και εμπράκτων μέτρων και δεσμεύσεων.
- Εκβιασμός: απειλή χρήσης βίας (μπλόφα ή μέτρα για κόστος κατά μικρών και αδυνάμων …)
- Πρόκληση πολέμου για κατατριβή τρίτων: εξασθένιση «εχθρών» και/ή «φίλων» με πρόκληση μακροχρόνιων συρράξεων και πολέμων
- Κατατριβή τρίτων: Μέριμνα ούτως ώστε εμπλοκή κάποιου αντιπάλου σε πόλεμο θα οδηγήσει σε μακροχρόνια κατατριβή και αποδυνάμωση.
- Αποτροπή περιφερειακής ηγεμονίας άλλων μεγάλων δυνάμεων στην δική τους περιφέρεια (υπερπόντια εξισορρόπηση …)
- Μεγιστοποίηση του ελεγχόμενου πλούτου και των αναπτυξιακών πόρων (Οικονομική δύναμη είναι η βάση της στρατιωτικής δύναμης).
- Παρεμπόδιση άλλων μεγάλων δυνάμεων να έχουν πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικούς πόρους
- Προσπάθεια πυρηνικής υπεροχής ή τουλάχιστον πυρηνικού μονοπωλίου.
- Απόκτηση ισχύος με πόλεμο.
- Διευκόλυνση διείσδυσης με αποδυνάμωση του φρονήματος άλλων κοινωνιών και της πίστης τους στην κυριαρχία του κράτους τους
- Προσωρινή παραχώρηση ισχύος σε αυριανούς εχθρούς για να ρυθμιστεί η κατανομή ισχύος (Βοήθεια ΕΣΣΔ Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο …)
- Κατάκτηση και προσωρινός έλεγχος πόρων
Αυτό είναι το διεθνές σύστημα και όσοι είναι αιθεροβάμονες ή αναλώνουν προπαγανδιστικό ιδεολογικό σανό, περπατούν μέσα στο πιο πάνω ναρκοπέδιο ηγεμονικών συγκρούσεων χωρίς να το γνωρίζουν. Το ίδιο και όσοι περπατούν στα σύννεφα νομίζοντας ότι δεν υπάρχουν σύνορα, όσοι νομίζουν ότι οι αισθητικές σχέσεις παράγουν αποτελέσματα (ζεϊμπέκικα, κουμπαριές, χοροποπηδήματα κάθε είδους υποκινούμενα από ΜΚΟ κτλ) και όσοι δεν κατανοούν ότι οι διεθνείς θεσμοί είναι εξαρτημένες μεταβλητές εξ ου και ενώ συμφέρει να προσκολλάται κανείς στις Υψηλές Αρχές του διεθνούς δικαίου δεν πρέπει να αφήνει τους υπαλλήλους των διεθνών θεσμών να τους ποδογετούν (μερικοί νεοέλληνες ούτε που το γνωρίζουν, δεν έχει παρά να παρακολουθήσει τις ειδήσεις ένα βράδυ στα κυπριακά κανάλια).
ΤΟΥΡΚΙΑ. Δύσκολα η Τουρκία θα μπορούσε να επιβιώσει στην παρούσα της μορφή. Οι εσωτερικές και εξωτερικές αντιθέσεις, σχοινοβασίες και διαφοροποιήσεις είναι καταιγιστικές εξ ου και συχνά μιλήσαμε για τρελό λεωφορείο. Η Τουρκία εσωτερικά γίνεται ολοένα και πιο κοσμοθεωρητικά σχιζοφρενής μιας και στις σχιζοφρένειες ισλαμιστές – κεμαλικοί, τούρκοι-κούρδοι προστίθεται το ερντογανιστές ισλαμιστές – γκιουλενιστές ισλαμιστές (με τον Νταβούτογλου να βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα). Και βάλε σχιζοφρένειες αν συνεκτιμήσουμε τους Κούρδους και άλλες μειονότητες, γεγονός που σημαίνει πως εάν ο Ερντογάν χάσει τον έλεγχο και εκραγεί το καζάνι που κοχλάζει ή ταυτόχρονα με μια τέτοια έκρηξη εκραγούν και άλλα γειτονικά κρατικά καζάνια διαιρεμένων και ή κατειλημμένων κρατών, η περιφέρειά μας θα μοιάζει ολοένα και περισσότερο με ένα Ηφαίστειο σε ενέργεια.
Λογικά και ορθολογιστικά σκεπτόμενοι η δημιουργία κουρδικών κρατών μπορεί να θεωρηθεί ως αναπόφευκτη. Το πότε θα μπορούσε να υπάρξει μια τέτοια εξέλιξη δεν γνωρίζουμε γιατί οι μεταβλητές είναι πολλές. Οπότε Ανατολικά της Άγκυρας το ακόμη μεγαλύτερο καζάνι έχει μέλλον συν βέβαια τα εκατομμύρια Κούρδοι που ζουν διάσπαρτοι στην Τουρκία και κυρώς στην Πόλη.
Όπως συχνά έχουμε διερωτηθεί, ένα εύλογο ερώτημα είναι τι έχουν πάθει οι Νεοέλληνες για να κινούνται τόσο αυτοκτονικά στην εξωτερική πολιτική και πρωταρχικά με τον γοργό βηματισμό προς την κατεύθυνση διάλυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας και παγίδευσης εκατοντάδων χιλιάδων στους νεότουρκους.
Τέλος, τα λάθη των «δημοκρατικών» με τις «Αραβικές Ανοίξεις» και τις άκριτες διαλύσεις κρατών από την Βόρειο Αφρική μέχρι τον Καύκασο παρ’ ολίγο και το Ιράν και την Αίγυπτο (ίδωμεν) δημιουργούν μια πολύ αβέβαιη κατάσταση στο περιφερειακό υποσύστημα στο οποίο ανήκει η Ελλάδα.
Ακόμη και εάν ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ υιοθετήσει πιο ορθολογιστικές προσεγγίσεις τα πράγματα δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμα. Δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμα για ένα ακόμη λόγο, δηλαδή το γεγονός ότι το αναδυόμενο πολυπολικό σύστημα φουντώνει και παρά την συνεχιζόμενη υπεροχή των ΗΠΑ τα πράγματα δεν θα είναι όπως τα τελευταία 25 χρόνια.
Στην Ρωσία έχουμε ένα προσεκτικό πρόεδρο αλλά γνωρίζουμε ότι η υπερεπέκταση των μεγάλων δυνάμεων υπό ορισμένες περιστάσεις είναι σύνδρομο-ασθένεια που γεννιέται από λάθος υπολογισμούς που τελικά αποδεικνύονται αναπόφευκτοι. Ένα σημείο για το οποίο οι νεοέλληνες δεν πρέπει να τρέφουν αυταπάτες, πάντως, είναι οι σχέσεις της Ρωσίας με την Τουρκία: Η Ρωσία γνωρίζει πολύ καλά τους περιορισμούς να καταστεί περιφερειακός ηγεμόνας ή ίση δύναμη των ΗΠΑ στην περιφέρειά μας σε όλο το φάσμα των διενέξεων και των ελέγχων και εξισορροπήσεων. Γι’ αυτό, ο μόνος λογικός και ορθολογιστικός τρόπος εκτίμησης της Ρωσικής στάσης στην Τουρκία (και στο Κυπριακό όπου διόλου τυχαία μιλά για διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία!! ενώ δεν μπορεί να μην γνωρίζει πως δεν είναι βιώσιμη λύση) είναι τα σημεία a–n πιο πάνω του Mearsheimer, ιδιαίτερα το b για τις πρακτικές κατατριβής των αντιπάλων.
Μια Τουρκία που θα καταρρέει και η Ρωσία θα κινείται εκεί γύρω και μια Κύπρος όπου θα οι συνιστώσες εθνικές κοινότητες θα πρέπει να ρίχνουν νόμισμα κορώνα-γράμματα για να ληφθούν αποφάσεις, η σύγκρουση θα είναι αναπόφευκτη ή θα έρχεται όποτε το κρίνει σκόπιμο η Άγκυρα. Κάτι τέτοιο για μια μεγάλη δύναμη που μονίμως βρίσκεται σε γεωπολιτική αντιπαράθεση με τις άλλε δυνάμεις δεν μπορεί παρά να θεωρεί αυτές τις καταστάσεις ως ευνοϊκές για τα συμφέροντά της. Η πρακτική της Μόσχας να σπέρνει ζιζάνια στο στρατόπεδο των ανταγωνιστών της δεν είναι κάτι νέο. Την ίδια στιγμή όπως ήδη υπογραμμίσουμε γνωρίζουν ότι δεν έχουν δυνατότητα προβολής πλανητικής ισχύος και ότι οι επιλογές τους είναι περιορισμένες. Ακόμη ένας λόγος για μεγάλη προσοχή στο Κυπριακό ζήτημα, κάτι που δεν παρατηρείται.
Δυτική Ευρώπη. Όσον με αφορά εδώ και 25 χρόνια σταθερά γράφω ότι δημιουργήθηκε ήδη το μεγαλύτερο στρατηγικό καζάνι. Μέσα σε αυτό το καζάνι που κοχλάζει ολοένα και περισσότερο βρίσκονται όλοι με κύριο παράγοντα την Γερμανία. Η ΟΝΕ αρχές της δεκαετίας του 1990 απλά επιτάχυνε μια γνωστή κατάσταση με το να δημιουργήσει τις οικονομικές προϋποθέσεις άνισης ανάπτυξης στην Δυτική Ευρώπη. Τις συνέπειες τις ζούμε και είμαστε ακόμη στη αφετηρία.
Κύριοι παράγοντες που όλοι συνεκτιμούν ως προς τούτο είναι η ισορροπία με την Ρωσία γιατί αφορά καίρια τις ευρύτερες ευρασιατικές ισορροπίες (ιστορικά στις σχέσεις Ρωσίας-Γερμανίας είχαμε πολλές κυμάνσεις μεταξύ κατευνασμού και αντιπαράθεσης ή και εισβολών). Η απάντηση για το πώς κινούνται τα πράγματα το έχουμε αναλύσει επανειλημμένα και δεν χρήζει να επεκταθούμε εδώ.
Ολοκληρώνοντας και σε αντίθεση με την κυρίαρχη άποψη στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ ναι μεν εξελέγη νέος πρόεδρος με πολλές θέσεις για τις οποίες αναμένουμε εμπράγματες αποφάσεις, πλην τα πράγματα επηρεάζονται από πολλούς. Αναφέρομαι κυρίως στην γιγαντιαία πυραμοειδή και ταυτόχρονα Πενταγωνική δομή παρακολούθησης, ανάλυσης, στάθμισης, εκτίμησης, χάραξης εναλλακτικών αποφάσεων και σύνδεσής τους με το διακηρυγμένο Αμερικανικό Εθνικό Συμφέρον τοπικά, περιφερειακά και πλανητικά.
Δεν είναι μόνο οι κρατικοί λειτουργοί αλλά και αναρίθμητοι φορείς επιστημονικών τίτλων που πάγια κινούνται μεταξύ Πενταγώνου, Πανεπιστημίων και Δεξαμενών σκέψης. Οι τελευταίες, σε αντίθεση με αντίστοιχες ξεπεσμένων κρατιδίων δεν υπηρετούν ξένα συμφέροντα και είναι έμμεσα ή άμεσα συνδεδεμένες με το όλο σύστημα.
Στο τέλος ο εκάστοτε πρόεδρος, πάντως, μαζί και οι Σύμβουλοι Εθνικής Ασφαλείας έχουν μπροστά τους εναλλακτικά σενάρια οπότε και υπεισέρχονται διαφορετικά κριτήρια ανάλογα με την κοσμοθεωρία και τους στρατηγικούς προσανατολισμούς κάθε προέδρου.
Αυτών λεχθέντων, και χωρίς να υπάρχει ανάγκη να περιγράψουμε το φαινόμενο της τρομοκρατίας ή τα προσφυγικά ρεύματα, είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι με δεδομένο το χάος που δημιούργησαν οι «ανθρωπιστικές» εισβολές των προηγούμενων προέδρων –ναι αυτές που συνάδελφοί μου έβλεπαν ως κοσμογονία που οδηγεί σε … υπερεθνικό διεθνές δίκαιο–, πολλοί αναλυτές στις ΗΠΑ στο πρόσφατο παρελθόν επιδίδονται στην ανάλυση σεναρίων για εκρηκτικές μελλοντικές καταστάσεις.
Για παράδειγμα για την πιθανότητα μεγάλων εκρήξεων από τα Βαλκάνια μέχρι την Ινδία, για την ενδεχόμενη εσπευσμένη αποχώρηση των ΗΠΑ και για σενάρια πιθανής «μαύρης τρύπας» μέσα στην οποία θα μπορούσαν να υπάρξουν και πυρηνικές εκρήξεις. Μια τέτοια μαύρη τρύπα, υποστηρίζεται, θα πρέπει να υπάρχει δυνατότητα να περικυκλωθεί και απομονωθεί. Ασταμάτητοι εμφύλιοι, δεκάδες εκατομμύρια νεκροί ή και πολύ περισσότεροι. Παρανοϊκό ή όχι είναι ένα πράγμα και άλλο απίθανο. Είναι ένα πράγμα να είναι εκτός λογικής (επειδή δεν εκπληρώνει τον παραμικρό πολιτικό σκοπό) και άλλο να το αποκλείσουμε. Ιδιαίτερα, λέμε με νόημα εάν εκραγεί το προαναφερθέν Τουρκικό καζάνι και εάν στην συνέχεια οι μεγάλες δυνάμεις εν μέσω χάους κλιμακώσουν την αντιπαράθεσή τους ή και τις μεταξύ τους άμεσες συγκρούσεις.
Τώρα, κάπου ενδιάμεσα είναι το Ισραήλ το οποίο έχει ικανότητα, κάποιοι ισχυρίζονται, να διεξάγει κάπου 3.5 πολέμους με όλα τα κράτη της περιοχής απέναντί του. Συν βέβαια το γεγονός ότι όχι μόνο διαθέτει πυρηνικά όπλα αλλά και σύνδρομα Σαμψών να υποβόσκουν ως ύστατη και έσχατη στάση εάν κινδυνέψει η επιβίωση του Εβραϊκού κράτους.
Στο σύντομο κείμενο που προηγήθηκε έγινε προσπάθεια μιας αδρής περιγραφής και μια προσπάθεια καταγραφής τάσεων και προσανατολισμών. Ένα είναι βέβαιο, ότι ο πλανήτης μας δεν είναι ανθόσπαρτος και ότι γίνεται ολοένα και πιο επικίνδυνος. Ερασιτεχνισμοί δεν χωρούν και λανθασμένες αποφάσεις σημαίνουν θάνατο. Όποιο κράτος θέλει να επιβιώσει ιδιαίτερα στο ταραχώδες περιφερειακό υποσύστημα της Ελλάδας, απαιτείται να μαζέψει τις δυνάμεις του και να βαδίσει πάρα πολύ προσεκτικά. Αντί αυτού, Ελλάδα και Κύπρος χέρι-χέρι μπαίνουν από την μια παγίδα στην άλλη με τους Τούρκους να χαίρονται για την απερισκεψία μας. Όχι πως θα κερδίσουν κάτι πλην στην κατάσταση που βρίσκονται όσα περισσότερα πλεονεκτήματα αποκτήσουν τόσο περισσότερα χαρτιά θα έχουν στην δύσκολη τροχιά στην οποία έχουν εισέλθει. Ποιος και πως θα ανακόψει αυτό τον κατήφορο.
