Στο Στάλινγκραντ έγινε η τελευταία μεγάλη επίθεση των ναζιστών Γερμανών στο Ανατολικό Μέτωπο. Η ήττα τους στην πόλη του Βόλγα αποτέλεσε την αρχή μιας μεγάλης σειράς συγκρούσεων που οδήγησαν τους Ρώσους στο Βερολίνο και το Γ’ Ράιχ του Χίτλερ στην ήττα. Η μάχη του Στάλινγκραντ είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο ή την αιχμαλωσία πάνω από 250.000 Γερμανών στρατιωτών και κράτησε τις πλούσιες πετρελαιοπηγές του Καυκάσου μακριά από τα χέρια των ναζιστών.
Παρά την αποτυχία του γερμανικού στρατού να καταλάβει τη Μόσχα και Λένινγκραντ με το μπλίτσκριγκ (αστραπιαίο πόλεμο) το φθινόπωρο του 1941, ο Χίτλερ ήταν αποφασισμένος να κατακτήσει τη Ρωσία ώστε να καταστρέψει τον κομμουνισμό και να αποχτήσει πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικές πήγες για το Γ’ Ράιχ. Με τον στρατό του καθηλωμένο έξω από τις πόλεις του βορρά, ο Χίτλερ διέταξε επίθεση εναντίον του Στάλινγκραντ για να καταλάβει τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις της πόλης και να αποκόψει την επικοινωνία μεταξύ των ποταμών Βόλγα και Ντον. Παραλλήλως προς την επίθεση εναντίον του Στάλινγκραντ, οι γερμανικές στρατιές θα εισέβαλαν στον Καύκασο για να καταλάβουν τις πηγές πετρελαίου που θα τροφοδοτούσαν τις μελλοντικές νάζιστικές προσπάθειες.
Την άνοιξη του 1942 η 1η Γερμανική Στρατιά προήλασε στον Καύκασο, ενώ η 2η βάδισε προς το Στάλινγκραντ. Αρχικά είχαν επιτυχίες και οι δυο, άλλα ο γερμανικός στρατός, αποδεκατισμένος από τις μάχες του προηγουμένου χρόνου ήταν πολύ αδύναμος για να αντέξει σε δύο επιθέσεις ταυτοχρόνως. Ίσως οι Γερμανοί να είχαν καταλάβει εύκολα την πόλη, αν ο Χίτλερ δεν συνέχιζε να στέλνει μονάδες στο Καύκασο. Όταν επικέντρωσε τις επιθέσεις του κατά του Στάλινγκραντ οι Σοβιετικοί είχαν πια ενισχύσει την άμυνά τους. Ο Στάλιν διέταξε τους υπερασπιστές της πόλης που έφερε το όνομά του “να μην κάνουν ούτε βήμα πίσω”. Ο Χίτλερ δε΄χτηκε την πρόκληση και έστειλε πρόσθετες δυνάμεις εναντίον του Στάλινγκραντ.
Στις 23 Αυγούστου 1943 περισσότερα από 1000 γερμανικά αεροπλάνα άρχισαν να ρίχνουν εμπρηστικές και εκρηκτικές βόμβες. Πάνω από 40.000 από τους 600.000 κατοίκους του Στάλινγκραντ σκοτώθηκαν στη διάρκεια αυτής της φοβερής επίθεσης. Οι επιζήσαντες πήραν τα όπλα και ενίσχυσαν τους στρατιώτες στην άμυνα της πόλης. Την επόμενη μέρα η 6η Γερμανική Στρατιά υπό τον στρατηγό Φρίντριχ Πάουλους ,έφθασε στις παρυφές του Στάλινγκραντ και θεώρησε ότι είχε νικήσει καθώς το βρήκε ερειπωμένο κατά το μεγαλύτερο μέρος του. Έκανε όμως λάθος. Στρατιώτες και πολίτες βγήκαν από τα ερείπια και πολέμησαν με μικρά όπλα, ακόμη και σώμα με σώμα, υπερασπιζόμενοι κάθε τετραγωνικά μέτρο της κατεστραμμένης πόλης.
Στη μάχη πήραν μέρος μονάδες της 62ης Σοβιετικής Στρατιάς. Οι συγκρούσεις στον λόφο Μαμάγεφ κοντά στην πόλη είχαν ως αποτέλεσμα να αλλάξει χέρια ο λόφος οκτώ φορές καθώς το μέτωπο της μάχης προχωρούσε και υποχωρούσε διαδοχικά. Κοντά στο κέντρο της πόλης, ο κεντρικός σιδηροδρομικός σταθμός του Στάλινγκραντ άλλαξε χέρια δεκαπέντε φορές μετά από σκληρές συγκρούσεις του πεζικού. Το πυροβολικό και η αεροπορία των Γερμανών συνέχισε το σφυροκόπημα, αλλά οι Ρώσοι βρίσκονταν σε τόσο στενή επαφή με τους αντιπάλους τους ώστε οι περισσότερες βόμβες έσκαζαν χωρίς θύματα πίσω από τις γραμμές τους.
Στις 22 Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί κατέλαβαν το κέντρο του Στάλινγκραντ, αλλά οι πολιορκημένοι Ρώσοι στρατιώτες και πολίτες αρνήθηκαν να παραδοθούν. Έτσι έδωσαν χρόνο στον Σοβιετικό στρατάρχη Γκεόργκι Ζούκοφ να ενισχύσει τα πλευρά της πόλης με πρόσθετο στρατό, άρματα και μονάδες πυροβολικού. Στις 19 Νοεμβρίου οι Ρώσοι άρχισαν αντεπίθεση εναντίον της βόρειας και της νότιας πτέρυγας τιον Γερμανών.
Οι δυο αυτές επιθέσεις επικεντρώθηκαν σε γραμμές που κρατούσαν ρουμανικές, ιταλικές και ουγγρικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν συμμαχήσει με τους Γερμανούς, και όχι τα καλύτερα εκπαιδευμένα και πειθαρχημένα ναζιστικά στρατεύματα. Στις 23 Νοεμβρίου τα δυο άκρα της λαβίδας ενώθηκαν δυτικά του Στάλινγκραντ παγιδεύοντας πάνω από 30.000 Γερμανούς στρατιώτες σε έναν θύλακα μήκους 50 και πλάτους 30 χιλιομέτρων.
Ο στρατηγός Πάουλους ζήτησε από τον Χίτλερ την άδεια να υποχωρήσει πριν περικυκλωθεί, αλλά διατάχθηκε να συνεχίσει τη μάχη. Ο στρατάρχης Χέρμαν Γκέρινγκ υποσχέθηκε στον Χίτλερ ότι θα εφοδίαζε καθημερινά τον πολιορκημένο Πάουλους με 500 τόνους τροφίμων και πολεμοφοδίων Όμως η Λουφτβάφε του Γκέρινγκ δεν κατάφερε να δίνει ούτε 150 τόνους την ημέρα, αφού οι Ρώσοι κατέστρεψαν περισσότερα από 500 μεταγωγικά αεροσκάφη στη διάρκεια της επιχείρησης ανεφοδιασμού. Μια βοηθητική φάλαγγα υπό τον στρατηγό ‘Εριχ φον Μάνσταιν, έναν από τους καλύτερους αξιωματικούς του Χίτλερ, προσπάθησε να φθάσει τον πολιορκημένο στρατό, αλλά απέτυχε.
Οι Ρώσοι συνέχισαν να πιέζουν τη γερμανική περιφέρεια. Τα Χριστούγεννα οι Γερμανοί διέθεταν ελάχιστα πυρομαχικά, είχαν σχεδόν μείνει χωρίς τρόφιμα και πάγωναν από το χειμωνιάτικο κρύο. Στις 8 Ιανουαρίου οι Ρώσοι κατέλαβαν το τελευταίο αεροδρόμιο εντός των γερμανικών γραμμών και ζήτησαν την παράδοση ολόκληρου του αντίπαλου στρατού. Ο Χίτλερ τηλεγράφησε στον Πάουλους: «Απαγορεύεται η παράδοση. Η 6η Στρατιά θα κρατήσει τις θέσεις της μέχρι τον τελευταίο στρατιώτη και την τελευταία σφαίρα…» Προήγαγε επίσης τον Πάουλους σε στρατάρχη και του υπενθύμισε ότι κανένας Γερμανός με αυτό τον βαθμό δεν είχε ποτέ παραδοθεί στο πεδίο της μάχης.
Οι Γερμανοί δεν κράτησαν μέχρι τον τελευταίο στρατιώτη ή την τελευταία σφαίρα. Στις 31 Ιανουαρίου ο αριθμός τους είχε μειωθεί σε 90.000 άνδρες, πολλοί από τους οποίους ήταν τραυματίες. Όλοι ήταν πεινασμένοι και υπέφεραν από το κρύο. Οι μονάδες τους άρχισαν να παραδίδονται και η αντίσταση σταμάτησε μέσα σε δύο ημέρες. Ο στρατάρχης Πάουλους παραδόθηκε μαζί με 23 στρατηγούς, 90.000 στρατιώτες, 60.000 οχήματα, 1.500 άρματα και 6.000 κα νόνια.
Από τους 90.000 στρατιώτες που παραδόθηκαν στο Στάλινγκραντ μόνο 5.000 περίπου επέζησαν από τις κακουχίες στα σοβιετικά στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου. Όσοι δεν υπέκυπταν από την εξοντωτική εργασία, πέθαιναν από πείνα και ασθένειες. Ο Πάουλους δεν υπέστη κακομεταχείριση, αλλά έ μεινε σε κατ’ οίκον περιορισμό στη Μόσχα επί έντεκα χρόνια. Το 1953 αφέθηκε ελεύθερος για να επιστρέψει στη Δρέσδη της Ανατολικής Γερμανίας, όπου πέθανε το 1957.
Η πολιορκία του Στάλινγκραντ έδωσε αρκετό χρόνο στην πρώτη ομάδα γερμανικών στρατιών να υποχωρήσει από τον Καύκασο. Ωστόσο, η απώλεια της δεύτερης ομάδας στα ερείπια της πόλης και το βαρύ τίμημα που πλήρωσε η πρώτη ομάδα πριν από την υποχώρηση της εξασθένισαν τον γερμανικό στρατό στο Ανατολικό Μετιοπο μέχρι σημείου ώστε να μη μπορέσει πλέον να αναλάβει μεγάλες επιθέσεις. Χρειάστηκαν δύο χρόνια ακόμη μέχρι να καταφέρει ο Ερυθρός Στρατός να καταλάβει το Βερολίνο, αλλά το Στάλινγκραντ άνοιξε τον δρόμο σε μελλοντικές νίκες που οδήγησαν στο καταφύγιο του Χίτλερ και στην ήττα της ναζιστικής Γερμανίας.
Η νίκη στο Στάλινγκραντ δεν ήρθε εύκολα και χωρίς κόστος για τους Ρώσους. Σχεδόν μισό εκατομμύριο στρατιώτες και πολίτες πέθαναν στην άμυνα της πόλης. Όλα σχεδόν τα σπίτια, τα εργοστάσια και πολλά άλλα κτίρια κατα στράφηκαν. Οι Ρώσοι όμως είχαν νικήσει και αυτή η επιτυχία συνένωσε τον ρωσικό λαό, δίνοντας του την αυτοπεποίθηση και τη δύναμη που τον οδήγησαν στο Βερολίνο.
Το Στάλινγκραντ απέδειξε στους Ρώσους και στους συμμάχους τους ότι μπορούσαν όχι μόνο να σταματήσουν, αλλά και να νικήσουν τον γερμανικό στρατό. Η μάχη αυτή ήταν η κρισιμότερη καμπή του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Νίκη των Γερμανών στο Στάλινγκραντ θα οδηγούσε σε νίκη στον Καύκασο. Με τα πετρέλαια και τον πλούτο εκείνης της περιοχής, ο γερμανικός στρατός θα ήταν ικανός να στρέψει το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεων του στο Δυτικό Μετωπο. Αν οι γερμανικές στρατιές της ανατολής είχαν διασωθεί για να αντιμετωπίσουν τους Βρετανούς, τους Αμερικανούς και τους συμμάχους τους στη δύση, ο πόλεμος δεν θα είχε τελειώσει τόσο γρήγορα,
Ίσως ακόμη και η τελική νίκη των Συμμάχων να μην είχε πραγματοποιηθεί.
Μολονότι το Στάλινγκραντ ήταν η πιο αποφασιστική καμπή του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και η ανδρεία των υπερασπιστών του δεν αμφισβητήθηκε ποτέ ο σοβιετικός κομουνισμός, στο όνομα του οποίου έγινε η μάχη, δεν κατάφερε να επιζήσει. Ούτε το Στάλινγκραντ επέζησε για να δει την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Στις εκκαθαρίσεις μετά τον θάνατο του Στάλιν η πόλη ονομάστηκε Βάλγκογκραντ. Όμως, οι γενναίοι υπερασπιστές του Στάλινγκραντ, που πολέμησαν για τον εαυτό τους και για την πόλη τους, αξίζουν την αναγνώριση οτι πήραν μέρος σε μια από τις πλέον αποφασιστικές και σημαντικές μάχες της Ιστορίας.
Από το βιβλίο του Μ.Λ.Λάνινγκ, «οι 100 μεγαλύτερες μάχες όλων των εποχών». Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ