Της Zia Weise
Έναν αιώνα μετά την απώλεια των Βαλκανίων από τους Οθωμανούς, οι κληρονόμοι της αυτοκρατορίας κάνουν και πάλι την επιστροφή τους.
Καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει να αυξήσει την επιρροή της στα δυτικά Βαλκάνια, το μπλοκ όχι μόνο θα πρέπει να αντιμετωπίσει μια πιο ισχυρή Ρωσία, αλλά και τις αυξανόμενες φιλοδοξίες της Τουρκίας.
Την Πέμπτη, οι ηγέτες της ΕΕ θα συναντήσουν τους ομολόγους τους από έξι χώρες των δυτικών Βαλκανίων – την Αλβανία, την Βοσνία και την Ερζεγοβίνη, το Κόσοβο, την ΠΓΔΜ, το Μαυροβούνιο και τη Σερβία – στη Βουλγαρική πρωτεύουσα της Σόφιας. Κατά την πρώτη τέτοια διάσκεψη κορυφής από το 2003, η ΕΕ θα επαναβεβαιώσει ότι η πόρτα της παραμένει ανοιχτή για τις χώρες της περιοχής, ενώ οι ηγέτες των Βαλκανίων δεσμεύονται να προωθήσουν τις μεταρρυθμίσεις που απαιτούνται για να γίνουν, μία ημέρα, μέλη.
Το ανανεωμένο ενδιαφέρον της ΕΕ για την νότιο πίσω αυλή της οφείλεται εν μέρει στους φόβους για το ρόλο της Μόσχας στην περιοχή αυτή – από την παροχή μαχητικών αεροσκαφών στη Σερβία, μέχρι τον υποτιθέμενο ρόλο σε μια απόπειρα πραξικοπήματος στο Μαυροβούνιο. Αλλά η Ρωσία δεν είναι η μόνη δύναμη με μακρά ιστορία στην περιοχή που ασκεί, για μία ακόμα φόρα, μεγαλύτερη επιρροή.
Οι ευρωπαίοι ηγέτες εξέφρασαν την ανησυχία τους για την επέκταση της επιρροής της Τουρκίας στα Δυτικά Βαλκάνια, ιδιαίτερα επειδή η χώρα έχει πάρει πιο αυταρχική πορεία. Μιλώντας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον περασμένο μήνα, ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουήλ Μακρόν έβαλε στην ίδια θέση την Άγκυρα και τη Μόσχα, λέγοντας ότι δεν θέλει τα Βαλκάνια να «στραφούν προς την Τουρκία ή τη Ρωσία».
Αυτή η αποστροφή αυτή του Μακρόν προκάλεσε αντιδράσεις στην Άγκυρα, προκαλώντας μάλιστα και απάντηση από τον ίδιο τον Πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
Η Τουρκία θεωρεί τα Βαλκάνια μέρος της φυσικής σφαίρας επιρροής της ως πρώην αυτοκρατορική δύναμη, με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να σταματάει φημισμένα μόνο στις πύλες της Βιέννης στο αποκορύφωμά της.
Κατά τη διάρκεια της 15ετούς διακυβέρνησης του Ερντογάν, η Τουρκία έχει επενδύσει σημαντικό πολιτικό και οικονομικό κεφάλαιο για να αποκτήσει μια όλο και μεγαλύτερη πολιτική, πολιτιστική και οικονομική θέση στα δυτικά Βαλκάνια. Έδωσε αναπτυξιακή βοήθεια, προώθησε μεγάλα έργα υποδομής, άνοιξε πανεπιστήμια και αποκατέστησε τζαμιά, ενθάρρυνε τις τουρκικές επιχειρήσεις να επενδύσουν στην περιοχή και προώθησαν το διάλογο μεταξύ διαιρεμένων κοινοτήτων.
Αλλά η πολιτική προσπάθεια της Άγκυρας έχει και μια σκοτεινότερη πλευρά. Ο Ερντογάν και οι Τούρκοι υπουργοί έχουν πιέσει τις χώρες των δυτικών Βαλκανίων να λάβουν μέτρα εναντίον των οπαδών του αυτοεξόριστου στην Αμερική ιμάμη Γκιουλέν, τον οποίο κατηγορεί η Άγκυρα για την προσπάθεια ανατροπής της κυβέρνησης το 2016.
Τον Μάρτιο, η τουρκική υπηρεσία πληροφοριών έφερε έξι υποτιθέμενους γουλενιστές από το Κοσσυφοπέδιο στην Τουρκία – από ότι φαίνεται χωρίς τη γνώση του πρωθυπουργού του Κοσσυφοπεδίου, που απέλυσε τον υπουργό εσωτερικών και τον αρχηγό της μυστικής υπηρεσίας για την υπόθεση. Οι συγγενείς των ανδρών περιέγραψαν την απέλαση ως «απαγωγή».
Το σχέδιο του Ερντογάν για τη διεξαγωγή μιας προεκλογικής συγκέντρωσης στη Βοσνιακή πρωτεύουσα του Σεράγεβο στις 20 Μαΐου πριν από τις τουρκικές προεδρικές και κοινοβουλευτικές εκλογές τον Ιούνιο δείχνει επίσης την έκταση της επιρροής του στην περιοχή. Οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης απαγόρευσαν παρόμοιες συγκεντρώσεις πριν από το συνταγματικό δημοψήφισμα της Τουρκίας πέρυσι.
Ωστόσο, πολλοί στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένων των επικριτών της κυβέρνησης, υποστηρίζουν ότι ο ρόλος της χώρας τους στα Δυτικά Βαλκάνια δεν ανταγωνίζεται τα σχέδια της ΕΕ εκεί, αλλά συμπληρώνει τις προσπάθειες του μπλοκ.
«Η Τουρκία δεν είναι Ρωσία», δήλωσε ο Sinan Ülgen, πρώην Τούρκος διπλωμάτης και επισκέπτης στην δεξαμενή σκέψης Carnegie Europe. «Η Τουρκία δεν προσπαθεί να αποτρέψει τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων από το να συγκλίνουν με την ΕΕ – αντίθετα.»
Ένας υπάλληλος στο τουρκικό υπουργείο εξωτερικών, μιλώντας υπό την προϋπόθεση της ανωνυμίας, σχολίασε με παρόμοιο τις ανησυχίες της ΕΕ.
«Δεν καταλαβαίνω, για να πω την αλήθεια, γιατί ανησυχούν για την επιρροή της Τουρκίας στα Βαλκάνια», είπε. «Θα θέλαμε να δημιουργήσουμε καλές σχέσεις, θα θέλαμε να κάνουμε εμπόριο μαζί τους, να στηρίξουμε την ευρωατλαντική ολοκλήρωση. Είναι μια κατάσταση win-win. «
Κοινό ιστορικό
Για αιώνες κατά την διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ένα μίγμα αναγκαστικών μετακινήσεων πληθυσμού και εθελοντικής μετανάστευσης μεταξύ των δυτικών Βαλκανίων και την σημερινή Τουρκία δημιούργησε μεγάλες πληθυσμιακή διασπορά και στις δύο πλευρές. Η πόλη της Κωνσταντινούπολης είναι γεμάτη από υπολείμματα εκείνης της εποχής, με ονόματα τόπων όπως το Arnavutköy («αλβανικό χωριό») και το δάσος του Βελιγραδίου.
«Κάθε φορά που πηγαίνετε σε μια κοινωνική περίσταση [στην Τουρκία], βρείτε μια ομάδα 10 ανθρώπων και οι μισοί από αυτούς θα έχουν οικογενειακούς δεσμούς με τα Βαλκάνια», δήλωσε ο Bahadır Kaleağası, Διευθύνων Σύμβουλος της Τουρκικής Ένωσης Βιομηχανίας και Τουρισμού (TÜSIAD).
«Υπάρχει εκείνη η οικογενειακή σχέση και επηρεάζει τη λήψη αποφάσεων και στην επιχειρηματική κοινότητα. Είναι ένα συναισθηματικό ζήτημα «, πρόσθεσε.
Οι τουρκικές επενδύσεις και το εμπόριο έχουν διογκωθεί σε ολόκληρη την περιοχή. Ο Murat Uğur Ekinci, αναλυτής των Βαλκανίων στο SETA – μια δεξαμενή σκέψης που πρόσκειται στην τουρκική κυβέρνηση – δήλωσε ότι οι επίσημες στατιστικές δείχνουν μια αξιοσημείωτη αύξηση του εμπορίου της Τουρκίας με τα Δυτικά Βαλκάνια από 435 εκατ. Δολάρια (364 εκατ. Ευρώ) το 2002 σε 3 δις Δολάρια (2,5 δισ. ευρώ) το 2016.
Παρά την αύξηση, τα Δυτικά Βαλκάνια αποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος του εμπορίου της Τουρκίας. Ο όγκος του εμπορίου της με την ΕΕ, για παράδειγμα, είναι περίπου 145 δισ. ευρώ. Ωστόσο, η Άγκυρα έχει μεγάλες ελπίδες για επέκταση των οικονομικών σχέσεων της με την περιοχή.
Ο κ. Kaleağası δήλωσε ότι τα Βαλκάνια είναι ελκυστικά για τις τουρκικές επιχειρήσεις επειδή τόσο η Τουρκία όσο και οι χώρες της περιοχής προσπαθούν να ευθυγραμμίσουν τους κανονισμούς με εκείνους της ΕΕ, ως υποψήφιες χώρες (αν και η προσχώρηση της Άγκυρας έχει σταματήσει σε μεγάλο βαθμό τα τελευταία χρόνια). Ωστόσο, πρόσθεσε ότι οι περισσότεροι τουρκικοί επενδυτές προτιμούν να συνεργάζονται με βαλκανικές χώρες που βρίσκονται ήδη στην ΕΕ, όπως η Βουλγαρία, η οποία θα φιλοξενήσει τη σύνοδο κορυφής της Πέμπτης.
Σερβική έκπληξη
Οι στενοί πολιτιστικοί, ιστορικοί και θρησκευτικοί δεσμοί καθιστούν την Τουρκία φυσικό εταίρο για τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων με σημαντικό μουσουλμανικό πληθυσμό, όπως η Βοσνία και Ερζεγοβίνη, η Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο. Το πιο περίεργο ήταν η άνθηση των εμπορικών και πολιτικών σχέσεων με τη Σερβία, όπου το αντι-Τουρκικό αίσθημα ήταν κάποτε διαδεδομένο.
Μια πορεία κατά μήκος του κεντρικού αυτοκινητόδρομου της Σερβίας, μέρος της οδικής αρτηρίας που συνδέει την Τουρκία με τη Δυτική Ευρώπη, καταδεικνύει την αλλαγή: Τα τελευταία χρόνια, οι διαφημιστικές πινακίδες στα τουρκικά έχουν εμφανιστεί διαφημίζοντας ξενοδοχεία και εστιατόρια για τους κουρασμένους οδηγούς φορτηγών. Οι πινακίδες που δείχνουν το πλησιέστερο τζαμί τείνουν να χρησιμοποιούν το τουρκικό mescit παρά τη σερβική λέξη džamija.
Τα οικονομικά συμφέροντα έχουν πείσει και τις δύο χώρες να ξεπεράσουν τις παλιές εχθρότητες.
Ο όγκος συναλλαγών της Σερβίας με την Τουρκία πέρυσι έφθασε σχεδόν 1 δισ. ευρώ, σύμφωνα με το Σερβικό Εμπορικό Επιμελητήριο. Μόλις δύο χρόνια νωρίτερα, το ποσό ήταν 745 εκατ. ευρώ.
Όταν ο Πρόεδρος της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούσιτς επισκέφθηκε τον Ερντογάν στην Άγκυρα αυτό το μήνα για να συζητήσει έργα υποδομής και άλλα θέματα, δήλωσε ότι η Τουρκία είναι «η μεγαλύτερη δύναμη, η ισχυρότερη χώρα στα Βαλκάνια».
Επίσης, ευχαρίστησε τον Ερντογάν για την προσέλκυση επενδυτών στη Σερβία.
Ωστόσο, η οικονομική παρουσία της Τουρκίας δεν είναι γενικά η ανησυχία για τους ευρωπαίους συμμάχους της Άγκυρας. Φοβούνται ότι η Τουρκία μπορεί να αποκτήσει πολιτική επιρροή εις βάρος των Βρυξελλών.
Με την Άγκυρα, τη Μόσχα, την Κίνα και τα κράτη του Περσικού Κόλπου, να δείχνουν όλα οικονομικό και πολιτικό ενδιαφέρον για την περιοχή, οι κυβερνήσεις των Δυτικών Βαλκανίων μπορούν να δημιουργήσουν στενές σχέσεις με εταίρους που ενδιαφέρονται λιγότερο για δημοκρατικά πρότυπα από την ΕΕ.
Ωστόσο, η Άγκυρα έχει επανειλημμένα εκφράσει την υποστήριξή της για τα προγράμματα ένταξης των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ. Και η Τουρκία δεν έχει ένα «ανταγωνιστικό πολιτικό πρότυπο» για να προσφέρει, σε αντίθεση με τη Μόσχα, ανέφερε ο πρώην διπλωμάτης Ülgen.
«Θα ήταν λάθος να το εξετάσουμε αυτό ως παιχνίδι με μηδενικό άθροισμα μεταξύ της Τουρκίας και της ΕΕ στα Βαλκάνια», δήλωσε.
Από την πλευρά τους, χώρες με στενούς δεσμούς με την Τουρκία επιμένουν ότι αυτές δεν επηρεάζουν την επιθυμία τους να κινηθούν προς την ΕΕ.
«Για εμάς, δεν υπάρχει εναλλακτική λύση για την ένταξη στην ΕΕ», ανέφερε ο υπουργός Εξωτερικών της Αλβανίας Ντιτμίρ Μπουστάτι στους δημοσιογράφους στις Βρυξέλλες τον περασμένο μήνα, σημειώνοντας ότι η χώρα του ακολουθεί την εξωτερική πολιτική της ΕΕ. «Φυσικά έχουμε πολύ καλές σχέσεις με την Τουρκία. Αυτό δεν μας εμποδίζει … σε ορισμένες περιπτώσεις, να έχουμε διαφορετική θέση από εκείνη της Τουρκίας. «
Ρητορικές επιπτώσεις
Ωστόσο, ορισμένοι αναλυτές φοβούνται ότι η μαχητική προσέγγιση του Erdoğan στην πολιτική θα μπορούσε να αυξήσει τις εντάσεις μεταξύ και εντός των εθνοτικών ομάδων στα δυτικά Βαλκάνια. Ο Τούρκος πρόεδρος χρησιμοποιεί τακτικές όπως η αμφισβήτηση της εγκυρότητας των συνοριακών συνθηκών για να προσεταιριστεί τους υπερεθνικιστές, τις ψήφους των οποίων χρειάζεται για να κερδίσει τις επερχόμενες εκλογές.
Πρόκειται για επικίνδυνη τακτική σε μια περιοχή που εξακολουθεί να έχει βαθιές πληγές από τους πολέμους της δεκαετίας του 1990 που διαμέλισαν τη Γιουγκοσλαβία.
«Αυτά τα πράγματα μπορεί να προορίζονται για εγχώρια κατανάλωση, αλλά αυτός ο τρόπος ομιλίας έχει επιπτώσεις», δήλωσε η Vessela Tcherneva, η οποία διευθύνει το γραφείο της Σόφιας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων. Η επίκληση των εθνικιστικών και θρησκευτικών χαρακτηριστικών «έχει πολύ πιο σοβαρές συνέπειες στα Βαλκάνια απ ‘ό, τι αλλού», πρόσθεσε.
Η Vessela Tcherneva βρίσκει το σχέδιο του Ερντογάν να διεξάγει μια προεκλογική συγκέντρωση στα Βαλκάνια ιδιαίτερα ανησυχητικό. Ο Suha Umar, πρώην Τούρκος πρεσβευτής στο Βελιγράδι, συμμερίζεται την ανησυχία της Tcherneva, λέγοντας στην ιστοσελίδα Al-Monitor ότι μια τέτοια συγκέντρωση θα είναι «πολύ επικίνδυνη».
Αλλά άλλοι λένε ότι η μόχλευση προβλημάτων και εντάσεων δεν είναι προς το συμφέρον της Τουρκίας. «Κάθε σύγκρουση ή ένταση στην περιοχή θα μείωνε την ικανότητα της Τουρκίας να αναπτύσσει καλύτερους δεσμούς και οικονομικές σχέσεις στην περιοχή και αυτές είναι οι προτεραιότητες της Τουρκίας», δήλωσε ο αναλυτής της SETA Ekinci.
Οι περισσότεροι αναλυτές υποστηρίζουν ότι, σε κάθε περίπτωση, θα ήταν μάταιο για την ΕΕ να προσπαθήσει να μειώσει την παρουσία της Τουρκίας, δεδομένων των μακροχρόνιων ιστορικών δεσμών.
Το Ülgen βλέπει μικρή διαφορά μεταξύ της σχέσης της Τουρκίας με τα Βαλκάνια και της σχέσης του Ηνωμένου Βασιλείου με τις χώρες της Κοινοπολιτείας, για παράδειγμα.
«Η ΕΕ πρέπει να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα αυτή ότι η επιρροή της Τουρκίας δεν είναι κάτι που μπορούν να αποτρέψουν», δήλωσε. «Η προοπτική θα πρέπει να είναι: Αναγνωρίζουμε την τουρκική επιρροή, πώς μπορούμε να συνεργαστούμε για κοινούς στόχους;»
