Σκληρό διπλωματικό παρασκήνιο, που έφθασε μέχρι την άσκηση σαφούς εκβιασμού για το Κυπριακό, προηγήθηκε της κατάσχεσης του φορτίου με τα εκρηκτικά και τα πυρομαχικά από το Ιράν, που εξερράγησαν με καταστροφικά αποτελέσματα στις 11 του περασμένου Ιουλίου.
Όπως αποκάλυψε απόψε το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου, επικαλούμενο διπλωματικά έγγραφα του Wikileaks, η Κυπριακή κυβέρνηση αντιμετώπισε ισχυρές πιέσεις (με επίκεντρο το ψήφισμα 1747 του Συμβουλίου Ασφαλείας, με το οποίο επιβλήθηκαν κυρώσεις εναντίον του Ιράν) προτού κατάσχει το φορτίο, που κατευθυνόταν προς τη Συρία, νωρίς το Φεβρουάριο του 2009.
Αντιμετωπίζοντας τις πιέσεις ότι αν δεν προέβαινε σε κατάσχεση του φορτίου θα παραβίαζε το ψήφισμα, η Λευκωσία επιχείρησε να αποτανθεί στο ίδιο το Συμβούλιο Ασφαλείας για να αποφανθεί επί του σημείου αυτού.
Σύμφωνα με τηλεγράφημα της αμερικανικής αντιπροσωπείας στα Ηνωμένα Έθνη, ημερομηνίας 3ης Φεβρουαρίου 2009, μια τέτοια κίνηση έβρισκε αντίθετους τους Αμερικανούς, τους Γάλλους και τους Βρετανούς, οι οποίοι επικαλέστηκαν περιπλοκές λόγω παρεμβολής των επί μέρους συμφερόντων των κρατών στην ερμηνεία των ψηφισμάτων.
Ο Αμερικανός πρέσβης στα Ηνωμένα Έθνη Αλ. Γουλφ παρουσιάζεται να διαμήνυσε στον μόνιμο αντιπρόσωπο της Κύπρου στα Ηνωμένα Έθνη Μηνά Χατζημιχαήλ ότι η Κύπρος ίσως να έπληττε τα ίδια της τα συμφέροντά.
Ειδικότερα, τον προειδοποίησε, όπως αναφέρεται σε έγγραφο, ότι η Κύπρος διακυβεύει πολλά επιζητώντας ερμηνεία από το Συμβούλιο Ασφαλείας «αυτό-εφαρμοζόμενων» ψηφισμάτων.
«Φανταστείτε εάν χώρες άφηναν στο Συμβούλιο Ασφαλείας να αποφασίσει τι μπορεί να επιτρέπεται σε επίπεδο σχέσεων με τη Βόρεια Κύπρο», ανέφερε στον Κύπριο αντιπρόσωπο.
Άλλο απόρρητο τηλεγράφημα της αμερικανικής πρεσβείας στη Λευκωσία, ημερομηνίας 2ας Φεβρουαρίου 2009, αναφέρεται σε σύσκεψη των πρέσβεων στη Λευκωσία, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Βρετανίας για το Ρωσικής ιδιοκτησίας πλοίο Μόντσεγκορσκ που μετέφερε το φορτίο.
Σύμφωνα με αναφορά του τότε Αμερικανού πρέσβη στη Λευκωσία Φρανκ Ούρπαντσικ στην Ουάσιγκτον, στη σύσκεψη της 2ας Φεβρουαρίου, ο Γερμανός πρέσβης Γκότφριτ Τσάιτζ «επανέλαβε μια προσφορά που έκανε νωρίτερα στην Κυπριακή Δημοκρατία για εν λευκώ βοήθεια στο θέμα του Μόντσεγκορσκ».
«Τέτοια βοήθεια μπορεί να συνδύαζε αποστολή εμπειρογνωμόνων από το Βερολίνο ή ακόμη αποστολή πλοίου που θα μπορούσε να απομακρύνει το φορτίο από την κυπριακή επικράτεια. Οι πρέσβεις συμφώνησαν ότι αυτή η προσφορά έδιδε στην Κυπριακή Δημοκρατία μια διέξοδο από την παρούσα δύσκολη κατάσταση, την οποία έπρεπε να επιλέξει να αποδεχθεί», ανέφερε το έγγραφο.
Σημαντικό ενδιαφέρον έχει και απόρρητη αναφορά του Αμερικανού πρέσβη Ούρπαντσικ ημερομηνίας 3ης Φεβρουαρίου 2009. Περιλαμβάνει το διάλογο που είχε με τον τότε Βρετανό ύπατο Αρμοστή Πήτερ Μίλετ, ο οποίος του μετέφερε συζήτησή του με τον υπουργό Εξωτερικών Μάρκο Κυπριανού. Ο Μίλετ καταγράφεται να μεταφέρει ότι «ο Κυπριανού υποστήριξε ότι αυτοί οι άνθρωποι – εννοώντας τον Πρόεδρο Δημήτρη Χριστόφια και το συντροφικό του κόμμα ΑΚΕΛ – επέτρεψαν στο Μόντσεγκορσκ να γίνει ιδεολογικό, θέμα Δαυίδ εναντίον Γολιάθ, με την μικρή Κύπρο φυσικά να τάσσεται με το Δαυίδ της Συρίας. Μια τέτοια αντίληψη μάλλον δεν θα ήταν ευνοϊκή για αποδεκτή λύση από τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Βρετανία και άλλους, κατέληξε ο υπουργός».
Τέλος, τηλεγράφημα ημερομηνίας 21ης Ιανουαριου 2009 της Αμερικανικής πρεσβείας στο Κάιρο, αναφέρεται σε αίτημα προς την Αιγυπτιακή κυβέρνηση να περιορίσει το πλοίο Monchegorsk στα χωρικά της ύδατα. Το Κάιρο δεν ικανοποίησε το αίτημα με αποτέλεσμα την άσκηση πιέσεων προς την Κύπρο να συλλάβει το πλοίο, το οποίο είναι γραμμένο στο Κυπριακό νηολόγιο, και να κατάσχει το φορτίο.
Στο μεταξύ, φως σε πτυχές του χειρισμού της υπόθεσης μετά την κατάσχεση του φορτίου επέρριψαν με τις καταθέσεις τους στην ερευνητική επιτροπή ο μόνιμος αντιπρόσωπος της Κύπρου στα Ηνωμένα Έθνη, πρέσβης Μηνάς Χατζημιχαήλ και ο αντιπρόσωπος της Κύπρου στην Επιτροπή Πολιτικής και Ασφάλειας της Ε.Ε. Κώστας Μιλτιάδης.
Όπως ανέφερε στην κατάθεσή του ο κ. Χατζημιχαήλ, για λόγους τους οποίους δεν γνωρίζει, το υπουργείο Εξωτερικών του έδωσε οδηγίες, σε τουλάχιστον δύο διαφορετικές περιπτώσεις, να καθυστερήσει την επίσκεψη των εμπειρογνωμόνων των Ηνωμένων Εθνών, οι οποίοι, με επιστολή που του απέστειλαν τον Ιανουάριο του 2011, του ζητούσαν διευθέτησή της μέχρι τον Μάρτιο.
Όπως είπε, ενημέρωσε τη συντονίστρια της ομάδας η οποία του ζήτησε, εφόσον η επίσκεψη καθυστερούσε, να δοθούν στοιχεία και αντίγραφα των εγγράφων για το φορτίο του πλοίου Μοντσιεγκόρσκ προκειμένου να περιληφθούν στην έκθεση του Συμβουλίου Ασφαλείας.
Πρόσθεσε ότι μετέφερε το αίτημα στο υπουργείο Εξωτερικών αλλά δεν έλαβε καμιά απάντηση, με αποτέλεσμα στην έκθεση που κυκλοφόρησε στα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας να αναφέρεται ότι ζητήθηκε να γίνει επιθεώρηση αλλά η Κυπριακή Δημοκρατία δεν απέστειλε πρόσκληση.
Εξ άλλου, ο αντιπρόσωπος της Κύπρου στην Επιτροπή Πολιτικής και Ασφάλειας της Ε.Ε. Κώστας Μιλτιάδης ανέφερε στην ερευνητική επιτροπή ότι βρισκόταν σε δύσκολη θέση να χειρισθεί το θέμα.
Ανέφερε ότι στις 05/02/2009 είχε συγκληθεί με πρωτοβουλία της Τσεχικής Προεδρίας και της Γαλλίας, Γερμανίας και Ηνωμένου Βασιλείου, συνάντηση για «να ακούσουν από την Κυπριακή Δημοκρατία κάποιες νεότερες εξελίξεις για το φορτίο». Στη συνάντηση πήραν επίσης μέρος η Κύπρος, η Ιταλία και η Αυστρία, ο Γενικός Πολιτικός του Συμβουλίου και η Νομική Υπηρεσία του Συμβουλίου.
«Ήταν μια πολύ δύσκολη συνάντηση για την Κύπρο γιατί οι εταίροι ανέμεναν από εμάς να επιβεβαιώσουμε ότι η ευρωπαϊκή έννομη τάξη θα γίνει σεβαστή. Οι οδηγίες που είχα ήταν να περιορίσω την ενημέρωσή μου σε μια δημόσια ανακοίνωση που εξέδωσε το Υπουργείο Εξωτερικών και σε κάποιες δημόσιες δηλώσεις που είχε κάνει ο τότε Υπουργός Εξωτερικών», είπε ο κ. Μιλτιάδης.
«Μου είχε ζητηθεί να δηλώσω ότι πέρα από τα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας και τη διεθνή έννομη τάξη, η Κυπριακή Δημοκρατία θα εφαρμόσει τις πρόνοιες των κοινών θέσεων, κάτι για το οποίο δεν είχα οδηγίες. Αυτό είναι παράδοξο γιατί ως κράτος μέλος της ΕΕ, είναι αυτονόητο ότι πρέπει να γίνει σεβαστή η ευρωπαϊκή έννομη τάξη. Αυτό δεν ήταν κάτι το οποίο οι εταίροι εκτίμησαν. Υπήρχε δυσφορία επίσης γιατί η Κυπριακή Δημοκρατία είχε προσφύγει για το θέμα στην Επιτροπή Κυρώσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας», δήλωσε ενώπιον της Επιτροπής.
Ο κ. Μιλτιάδης ανέφερε ότι «η πρόθεση της Γερμανίας και του Ηνωμένου Βασιλείου ήταν να συνδράμουν την Κυπριακή Δημοκρατία στο χειρισμό του φορτίου υπό την αίρεση ότι η Κυπριακή Δημοκρατία θα ζητούσε κάτι ανάλογο», πράγμα που δεν έγινε.