Τρεις επιλογές για το Κυπριακό έθεσε ενώπιον των Αμερικανών, το 1975, ο Τούρκος Πρωθυπουργός, Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ. Επιλογές που δεν έχουν διαφοροποιηθεί σημαντικά μέχρι και σήμερα. Ο Ντεμιρέλ είχε συνάντηση με τον τότε Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, Τζέραλντ Φορντ, στην παρουσία των υπουργών Εξωτερικών των δύο χωρών και υπηρεσιακών παραγόντων, στο Ελσίνκι της Φινλανδίας.
Σύμφωνα με απόρρητο αμερικανικό έγγραφο, Φορντ και Ντεμιρέλ, οι οποίοι βρέθηκαν στο Ελσίνκι για την ιδρυτική Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη, συζήτησαν το Κυπριακό, την άρση του εμπάργκο και τις καλλιέργειες του οπίου στην Τουρκία. Εκείνο που «έκαιγε» τους Αμερικανούς ήταν, όπως προκύπτει από το πρακτικό της συνάντησης, το θέμα του εμπάργκο, που είχαν επιβάλει οι ΗΠΑ σε βάρος της Τουρκίας μετά την τουρκική εισβολή.
Στη νορβηγική πρωτεύουσα ήταν και ο Κύπριος Πρόεδρος, Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Ο Φορντ που είχε κουβεντιάσει με τον Μακάριο το προηγούμενο βράδυ, στο επίσημο δείπνο που παρέθεσαν οι Νορβηγοί, είπε πως τόσο ο Αρχιεπίσκοπος όσο και ο Καραμανλής ήταν έτοιμοι για συμβιβασμό και μάλιστα για μια συμφωνία δύο ζωνών.
Στον διάλογο που καταγράφεται, στο απόρρητο Memorandum of Conversation, ο Ντεμιρέλ προσπαθούσε να επιχειρηματολογήσει ενάντια στην όποια υποχώρηση της Τουρκίας στο Κυπριακό. «Έχουν 3.000 νησιά και θέλουν και την Κύπρο», είπε.
Την ίδια ώρα ο Φορντ αναφέρθηκε πολλές φορές στο εμπάργκο λέγοντας πως είχε –εκείνη την ημέρα– ενώπιον του μια έκθεση, σύμφωνα με την οποία η Γερουσία θα προσπαθούσε να επισυνάψει την άρση του εμπάργκο σε άλλο νομοσχέδιο. «Σήμερα εργαζόμαστε πολύ σκληρά και προσπαθούμε να διασφαλίσουμε ότι θα έχουμε τις πρόσθετες αναγκαίες ψήφους», είπε, εξηγώντας πως καταβάλλουν έντονες προσπάθειες για να αρθεί το εμπάργκο. Ο Φορντ ζήτησε από τον Κίσιγκερ να ενημερώσει τον Ντεμιρέλ για «το πρόβλημα με τον Rangel». Επρόκειτο για μέλος του κογκρέσου με επιρροή, που ενδιαφερόταν για τη λήψη μέτρων για τον έλεγχο του οπίου. Ο Ντεμιρέλ αναφερόταν στις δυσκολίες που υπήρχαν ενώ οι Αμερικανοί ζητούσαν από αυτόν να κάνει μια κίνηση, στο θέμα του οπίου ή το Κυπριακό, για να διευκολυνθούν οι χειρισμοί τους σε σχέση με το εμπάργκο.
Ο Ντεμιρέλ, που είχε συναντήσει και τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, Κουρτ Βαλτχάιμ στο Ελσίνκι, είπε πως εξήγησε και σε αυτόν τις θέσεις του. Παρουσίασε στους Αμερικανούς τρεις επιλογές για το Κυπριακό:
- ⦁Πρώτο, διαίρεση του νησιού σε Έλληνες και Τούρκους.
- ⦁Δεύτερο, το νησί να διαιρεθεί και κάθε κομμάτι να προσαρτηθεί από την Ελλάδα και την Τουρκία. Σε αυτό το σημείο ο Κίσιγκερ έσπευσε να του υποδείξει πως «τότε θα έχετε μια αριστερή κυβέρνηση στην Ελλάδα…». Ο Ντεμιρέλ συνέχισε… αγέρωχος να παρουσιάζει τις ιδέες του. «Δεν συζητώ για τα πλεονεκτήματα αυτών των προτάσεων –ή, τα δύο κράτη στο νησί θα μπορούσαν να είναι ανεξάρτητα και να διαχειρίζονται τις δικές τους υποθέσεις.
- ⦁Η τρίτη δυνατότητα είναι μια ομοσπονδία αποτελούμενη από δύο κράτη. Δεν θέλαμε τη δεύτερη εναλλακτική λύση, αλλά αν πρόκειται να γίνει η τρίτη εναλλακτική λύση, δεν μπορεί να είναι όπως ήταν στη δεκαετία του 1960. Πρέπει να υπάρχουν δύο χωριστά αυτοδιοικούμενα κράτη και μια ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Μετά, τα δύο κράτη μπορούν να συζητήσουν για το έδαφος».
Ο Κίσιγκερ του υπέδειξε πως οι Έλληνες υποστηρίζουν ότι εάν συμφωνήσουν πρώτα σε μια διζωνική και για την κεντρική κυβέρνηση χωρίς να καταλήξουν ταυτόχρονα σε συμφωνία σχετικά με την επικράτεια(έδαφος), ουσιαστικά παραιτούνται από μια σημαντική πτυχή. Κι αυτό, συνέχισε, δεν είναι παράλογο. Ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών δήλωσε πολύ εντυπωσιασμένος από την προθυμία του Καραμανλή να λύσει αυτό το ζήτημα. Επανέλαβε πως ο Πρόεδρος Φορντ είπε στον Μακάριο ότι το 25% δεν αρκεί (για τους Τούρκους). Οι Έλληνες στις Η.Π.Α. μιλούν πολύ λιγότερο, όπως το 14% [Σημείωση πρακτικογράφου: Νομίζω ότι ο Γραμματέας εννοούσε 18%].
Η παρουσία του Μακαρίου
Η παρουσία του Μακαρίου ήταν επίσης σημαντική, καθώς επραγματοποιείτο σε μια δύσκολη περίοδο για την Κύπρο, καθώς θεωρητικά η ιδρυτική Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη, θα ήταν υποβοηθητική στις προσπάθειες για λύση!
Σημειώνεται συναφώς ότι παρόλο που οι Αμερικανοί δεν το ήθελαν, ο Αρχιεπίσκοπος στο επίσημο δείπνο παρακάθισε στο ίδιο τραπέζι με τον Φορντ. Αυτό δεν έμεινε απαρατήρητο από τον Ντεμιρέλ, που διερωτήθηκε πώς προέκυψε αυτό. Ο Κίσιγκερ έσπευσε να διευκρινίσει πως το κανόνισαν οι Νορβηγοί και πως ο Αμερικανός Πρόεδρος δεν ήθελε να του μιλήσει για κάποιες δηλώσεις του Μακαρίου πριν την αναχώρησή του από την Κύπρο. Ο αξιωματούχος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Χάρντμαν, που συμμετείχε στη συνάντηση, έσπευσε να δώσει μια εξήγηση, που δεν υπήρχε περίπτωση να ίσχυε. Είπε πως «το ζήτησε ο Μακάριος από τους Νορβηγούς».
Σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν, με αφορμή και την παρουσία Μακάριου δίπλα στον Φορντ, ο Ντεμιρέλ καθόταν δίπλα στον Μπρέζνιεφ και οι Αμερικανοί τον ρώτησαν τι του είπε (ο Τούρκος Πρωθυπουργός) και έφυγε νωρίς από το δείπνο. «Τίποτα δεν του είπα, ήταν κουρασμένος», ανέφερε ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ.
Σε ό,τι αφορά το Κυπριακό, οι Αμερικανοί προσπάθησαν να πείσουν τον Ντεμιρέλ να κάνει μια κίνηση στο Κυπριακό λέγοντας πως τώρα πια Καραμανλής και Μακάριος δέχονταν τη διζωνική ομοσπονδία. Το επικαλέστηκε ο Φορντ, ο οποίος ανέφερε ότι του το είπε ο Μακάριος, ο οποίος ζητούσε μείωση του εδάφους που κατείχαν οι Τούρκοι στο 25%. Ποσοστό υπερβολικά χαμηλό, όπως είπε χαρακτηριστικά ο Αμερικανός Πρόεδρος στον Ντεμιρέλ.
Ο Ντεμιρέλ στην κουβέντα έσπευσε να χαρακτηρίσει «πρώην Πρόεδρο» τον Μακάριο, γιατί, όπως ισχυρίσθηκε, δεν υπάρχει κράτος Κύπρος! Περαιτέρω είπε στους συνομιλητές του πως πρόκειται για έναν έξυπνο άνθρωπο που έχει πάντα μαζί του έναν φωτογράφο. «Μου το έκανε και εμένα μια φορά και την επόμενη ημέρα η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες με λεζάντα ότι είχε πολύ θερμές συνομιλίες…»
Προκύπτει από τη συζήτηση πως ο Ντεμιρέλ δεν πίστεψε τους Αμερικανούς για αλλαγή στάση των Καραμανλή και Μακαρίου, παραπέμποντας στις ομιλίες τους.
Η διαρροή για τα όσα τους είπε ο Καραμανλής και οι φωνακλάδες Ελληνομερικάνοι
Ο Κίσιγκερ σε κάποια στιγμή αναφέρεται τι ειπώθηκε στη συνάντηση που είχαν οι Αμερικανοί με τον Πρωθυπουργό της Ελλάδος, Κωνσταντίνο Καραμανλή. «Μιλήσαμε με τον Καραμανλή και μάλλον δεν θα έπρεπε να σας πω αυτό, αλλά σίγουρα έχουμε την αίσθηση ότι θέλουν να λύσουν αυτό το πρόβλημα. Ο Πρόεδρος (Φορντ) ήταν πολύ σκληρός – είπε ότι θέλαμε την υποστήριξή τους για βοήθεια στην Τουρκία. Ο Καραμανλής είπε ότι θα μπορούσε να ελέγξει τον Μακάριο και ότι ίσως οι ΗΠΑ θα πρέπει να υποβάλουν πρόταση, αλλά είπαμε ότι δεν θα το κάνουμε αυτό. Αλλά τι είδους διακανονισμός μπορεί να επιτευχθεί; Ο Μακάριος και ο Καραμανλής δέχονται τώρα μια διζωνική ομοσπονδία. Ο Μακάριος λέει 25% για έδαφος που είναι κάτι περισσότερο από ό, τι μας είπε μέχρι σήμερα».
Ο Πρόεδρος Φορντ αναφερόμενος στο εμπάργκο είπε στον Ντεμιρέλ: «Αν υπάρχει φταίξιμο, θα το απέδιδα στην αδιαλλαξία μιας πολύ θορυβώδους ομάδας Ελληνοαμερικανών πολιτών… Δεν μπορώ να τους πείσω ότι το εμπάργκο δεν βοηθά ούτε την Κύπρο, ούτε την Ελλάδα ούτε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και αποδυναμώνει το ΝΑΤΟ και την εθνική μας ασφάλεια. Δεν υπάρχει τίποτα καλό που να προκύπτει από το εμπάργκο».
Η σύνθεση της συνάντησης της 31ης Ιουλίου 1975 στο Ελσίνκι
Οι συμμετέχοντες στη συνάντηση, που έγινε στις 31 Ιουλίου 1975 στο Ελσίνκι της Νορβηγίας ήταν:
Από μέρους της Τουρκίας, ο πρωθυπουργός Ντεμιρέλ, ο υπουργός Εξωτερικών, Τσαγκλαγιανκίλ και ο γενικός γραμματέας του υπουργείου Εξωτερικών, Elekdag. Από αμερικανικής πλευράς, ο πρόεδρος Φορντ ο υπουργός Εξωτερικών, Κίσιγκερ, ο εισαγγελέας και ο βοηθός γραμματέας Ευρωπαϊκών Υποθέσεων, Arthur Hartman, ο εισαγγελέας Scowcroft. Η συνάντηση διήρκησε από τις 8–9:15 μ.μ.
