Το πραξικόπημα του Αυγούστου 1991, υπήρξε μια ετεροχρονισμένη, σπασμωδική και αψυχολόγητη ενέργεια εκτροπής μιας δυναμικής, η οποία, στο δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του ΄80 είχε αναδείξει ανάγλυφα τις αντιφάσεις και τις εγγενείς αδυναμίες του κομμουνιστικού συστήματος διακυβέρνησης όχι μόνο στην ΕΣΣΔ, αλλά στο σύνολο των κρατών του Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Δυο χρόνια νωρίτερα, το 1989, είχαν λάβει χώρα τρεις σημαδιακές εξελίξεις, με ό,τι συνεπάγονταν σε επίπεδο συμβολισμού και όχι μόνο: η εξέγερση της πλατείας Tian’anmen του Πεκίνου (Απρίλιος-Ιούνιος), η αλυσίδα αμφισβητήσεων στην Πολωνία, Ουγγαρία και Ανατ. Γερμανία, η οποία, τον Νοέμβριο οδήγησε στην πτώση του τείχους του Βερολίνου, τέλος, η ανατροπή, με δραματικό και βίαιο τρόπο, του καθεστώτος Ceauşescu στη Ρουμανία (Δεκέμβριος).
Υπό την άγρυπνη παρακολούθηση της Δύσης, ο Κομμουνισμός είχε περιέλθει σε διαδικασία αποσύνθεσης. Ωστόσο, η απαρχή του όλου φαινομένου εντοπίζεται τέσσερα χρόνια νωρίτερα, το 1985, με την ανέλιξη του Mikhail Gorbachev στο ανώτατο αξίωμα της ΕΣΣΔ. Θεωρώντας ως ύστατη ελπίδα επιβίωσης του κομμουνιστικού συστήματος διακυβέρνησης την εισαγωγή ενός φιλόδοξου προγράμματος μεταρρυθμίσεων, με άξονα τις έννοιες της πολιτικο-οικονομικής ανασυγκρότησης (perestroika) και της ειλικρίνειας (glasnost), ο Gorbachev επιχείρησε, με εμφανή καθυστέρηση, να εμφυσήσει ζωή σε έναν υπερτροφικό και αναχρονιστικό οργανισμό, ο οποίος έπνεε τα λοίσθια. Το αποτέλεσμα υπήρξε ακριβώς το αντίθετο από το αναμενόμενο. Η πρωτοβουλία αυτή απελευθέρωσε ανεξέλεγκτες δυνάμεις, καταπιεσμένες από μια εβδομηντακονταετία συγκεντρωτικής διακυβέρνησης, προκαλώντας, ταυτόχρονα, και την αντίδραση της αρτηριοσκληρωτικής και αδύναμης να αντιληφθεί το μέγεθος του διακυβεύματος, νομενκλατούρας. Από την άλλη πλευρά, η επικοινωνιακή υποδοχή, της οποίας έτυχε, για λόγους ευνόητους, το πείραμα του Gorbachev από την πλευρά της Δύσης, συνέβαλε στην εκδήλωση μιας αίσθησης αμηχανίας στις τάξεις των παραδοσιακών κύκλων της ΕΣΣΔ, η οποία, με την πάροδο του χρόνου, άρχισε να μετουσιώνεται σε ανοικτή αντιπαλότητα. Το πραξικόπημα της 19ης Αυγούστου 1991 ενσαρκώνει και αντανακλά όλες τις παραπάνω παραμέτρους.
Το 1991, η ΕΣΣΔ ήταν αντιμέτωπη με μια σοβαρή οικονομική και πολιτική κρίση. Τη χιονοστιβάδα των θεαματικών εξελίξεων του 1989, διαδέχθηκε μια έξαρση του φαινομένου των (μη ρωσικής προέλευσης) εθνικισμών: μέσα στο 1990, οι τρεις Βαλτικές δημοκρατίες, η Αρμενία και η Γεωργία δήλωσαν την απόσχισή τους από τη Σοβιετική Ένωση. Στη Λετονία και στη Λιθουανία καταβλήθηκε προσπάθεια αποκατάστασης της Σοβιετικής κυριαρχίας δια της βίας. Με το δημοψήφισμα της 17ης Μαρτίου 1991, ωστόσο, οι υπόλοιπες δημοκρατίες επέλεξαν να παραμείνουν στους κόλπους μιας περισσότερο αποκεντρωμένης ΕΣΣΔ, υπό τη μορφή μιας Συνομοσπονδίας ανεξάρτητων κρατών με κοινό πρόεδρο και κοινή εξωτερική και αμυντική πολιτική. Το σχετικό Σύμφωνο επρόκειτο να υπογραφεί από τη Ρωσία, το Καζακστάν και το Ουζμπεκιστάν στις 20 Αυγούστου. Συνεπώς, η ημερολογιακή επιλογή των πραξικοπηματιών (άμεση παραμονή της τελετής της υπογραφής) μόνο ως τυχαία δεν δύναται να θεωρηθεί. Αν και υπήρχαν σοβαρές ενδείξεις, που συνηγορούσαν υπέρ μιας επικείμενης εκτροπής (ακόμα και ο ίδιος ο Gorbachev προσεγγίστηκε, δίχως επιτυχία, από τους επίδοξους κινηματίες, ίσως δε και γι αυτό το λόγο εγκατέλειψε τη Μόσχα, μεταβαίνοντας στη θερινή του κατοικία στην Κριμαία), τα ξημερώματα της 19ης Αυγούστου οι Μοσχοβίτες αιφνιδιάστηκαν από τη θέα των τεθωρακισμένων. Το πραξικόπημα οργανώθηκε πρόχειρα και αψυχολόγητα, η δε αποτυχημένη έκβασή του σηματοδοτήθηκε από τις πρώτες, κιόλας, ώρες, εξαιτίας της αδικαιολόγητης υποβάθμισης δυο θεμελιωδών παραμέτρων: 1) Της σθεναρής αντίδρασης της κοινής γνώμης, μη διατεθειμένης να βιώσει εκ νέου τη στυγνή διακυβέρνηση του παρελθόντος και 2) της αδυναμίας έγκαιρης θέσης υπό έλεγχο του ιδιοσυγκρασιακού Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, Boris Yeltsin, ο οποίος, κατά τη διήμερη διάρκεια του πραξικοπήματος, αναδείχθηκε σε σύμβολο αμφισβήτησης και δυναμικής αντίστασης, εμπνέοντας και παρασύροντας τα πλήθη. Γύρω από το θέατρο των εξελίξεων, το κτήριο του Ρωσικού Κοινοβουλίου (Λευκός Οίκος), υψώθηκαν προστατευτικά οδοφράγματα και κατέστη ταχύτατα σαφές πως μια επίθεση των τεθωρακισμένων θα κατέληγε σε λουτρό αίματος. Η διστακτικότητα, η ολιγωρία, αλλά και η έλλειψη ομοφωνίας, που επέδειξαν οι πραξικοπηματίες σε κρίσιμες στιγμές, οδήγησαν, τελικά, το όλο εγχείρημα σε πλήρη αποτυχία, 48 ώρες αργότερα. Η διεθνής κοινότητα κατήγγειλε από την πρώτη στιγμή το πραξικόπημα, απαιτώντας την άμεση αποκατάσταση της νομιμότητας. Στην Ελλάδα σημειώθηκε σύμπραξη σύσσωμου του πολιτικού κόσμου με εξαίρεση το ΚΚΕ, το οποίο, σπεύδοντας να χαρακτηρίσει το πραξικόπημα ως “θετική εξέλιξη”, εκτέθηκε ανεπανόρθωτα. Επιστρέφοντας στη Μόσχα το βράδυ της 21ης Αυγούστου, ο Mikhail Gorbachev, γνώριζε πολύ καλά πως οι δραματικές εξελίξεις του τελευταίου διημέρου είχαν συμπαρασύρει και τις δικές του προσπάθειες. Ισχυρός άνδρας των περιστάσεων, αλλά και αξιόπιστος συνομιλητής με τη Δύση είχε, πλέον, αναδειχθεί ο Boris Yeltsin. Τα όσα συνέβησαν κατά το επόμενο τετράμηνο επιβεβαιώνουν την περίφημη θεωρία του “ντόμινο”.
Μέσα σε ένα δίμηνο (27 Αυγούστου – 27 Οκτωβρίου), τα ανώτατα Σοβιέτ της Μολδαβίας, του Αζερμπαϊτζάν, του Κιργιστάν, του Τατζικιστάν και του Τουρκμενιστάν ανακοίνωσαν την απόσχισή τους από την ΕΣΣΔ και την ανεξαρτησία τους. Την 1η Δεκεμβρίου, στο πλαίσιο σχετικού δημοψηφίσματος, το 90% του πληθυσμού της Ουκρανίας τάχθηκε επίσης υπέρ της ανεξαρτησίας. Στις 8 του ιδίου μήνα, οι Πρόεδροι της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας συναντήθηκαν στο Μινσκ και προχώρησαν στη συγκρότηση της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών, στην οποία προσχώρησαν αμέσως η Γεωργία, η Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και οι Δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας. Στις 24 Δεκεμβρίου, η Ρωσική Ομοσπονδία δήλωσε πως επρόκειτο να υποκαταστήσει την ΕΣΣΔ στη Γενική Συνέλευση και στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Στον Πρόεδρο της (ανύπαρκτης πλέον) Σοβιετικής Ένωσης, δεν απέμενε παρά μια μόνο κίνηση. Ανήμερα Χριστούγεννα του 1991, ο Mikhail Gorbachev υπέβαλε την παραίτησή του, εκτρέποντας, άθελά του, τον ρου της Ιστορίας με την ταφόπλακα, την οποία αναγκαστηκε εκ των πραγμάτων να θέσει επάνω σε 74 ετών κομμουνιστική διακυβέρνηση.