Το τρίτο και τελευταίο μέρος της μελέτης του Νίκου Παούνη ,συγγραφέα του βιβλίου “Ίμια 1996”, για τις ανθρωπιστικές επεμβάσεις. Σ΄ αυτό αναλύονται τα χαρακτηριστικά που θα έχουν στο μέλλον αυτές οι επιχειρήσεις.
Διαβάστε ΕΔΩ το πρώτο μέρος της μελέτης και ΕΔΩ το δεύτερο.
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΗΚΑ ΤΗΣ
Μετά ανάδυση του Έθνους-Κράτους (Ειρήνη Βεστφαλίας 1948), η προσφυγή στην ένοπλη βία ήταν μια μορφή κρατικής συμπεριφοράς, και ύστατο μέσο επίλυσης μιας διακρατικής διένεξης.
Οι διεθνούς εμβέλειας συνδιασκέψεις της Χάγης (1899 και 1907), επιχείρησαν να ρυθμίσουν με νομικό τρόπο τις λεπτομέρειες της ένοπλης σύρραξης, προκειμένου να δημιουργηθούν οι επιτρεπόμενες πτυχές της εχθροπραξίας.
Η ανθρωπιστική επέμβαση είναι απόρροια των κοινωνικοπολιτικών μεταβολών, που συμπαρέσυραν μεταξύ άλλων και τη μορφή του πολέμου. Κατά συνέπεια, ως μορφή άσκησης ένοπλης βίας, θα πρέπει να περιβληθεί με ένα νέο νομικό πλαίσιο, όπου βάσει των κανόνων του, θα κρίνεται αν πληρούνται οι προϋποθέσεις για ανάληψη δράσης.
Η ανάληψη δράσης για τη διεκπεραίωση ανθρωπιστικής επέμβασης, δεν είναι ανεξάρτητη του αφηγήματος της Γενοκτονίας κατά του Εβραϊκού λαού. Αντίθετα, εδράζεται στην αποφυγή επανάληψης του φαινομένου. Η ανάλυση των παραμέτρων μιας μελλοντικής ανθρωπι-στικής επέμβασης, θα βασιστεί στην υπόθεση εργασίας των προκλήσεων ασφαλείας που βιώνει το Κράτος του Ισραήλ, από την πιθανότητα ανάπτυξης ιρανικών πυρηνικών όπλων. Να διευκρινιστεί πως το Ισραήλ ενεπλάκη σε αντίστοιχη υπόθεση το 1981, όταν κατέστρεψε τον ιρακινό ατομικό αντιδραστήρα στο Osirak.
Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τις επιπτώσεις για τους λαούς των Μεσανατολικών χωρών, αν τελικά ο δικτάτορας Saddam Houssein είχε αποκτήσει το πολυπόθητο όπλο, καθότι επακολούθησε η οκταετής περσο-ιρακινή σύγκρουση, και οι διεθνούς εμβέλειας επιχειρήσεις Desert Storm (1991), και Enduring Freedom (2003), για την απελευθέρωση του Κουβέιτ, και την ανατροπή του Μπααθικού καθεστώτος στο Ιράκ, αντίστοιχα.
Οι επόμενες παράγραφοι στοχεύουν στην ανάπτυξη μιας θεωρητικής ρεαλιστικής προσέγγισης ενός μείζονος ζητήματος ασφαλείας, καθώς επίσης και στη διατύπωση σκέψεων για την αποτροπή ενός νέου ολοκαυτώματος, και δεν αποτελούν φιλοπολεμικό μανιφέστο.
Την εποχή σύνταξης της παρούσας εργασίας, εντάθηκε η συζήτηση για τα διλλήματα ασφαλείας του Ισραήλ. Αφορμή στάθηκε η συμφωνία της 24ης Νοέμβρη, για τον έλεγχο του πυρηνικού οπλοστασίου του Ιράν, σε συνδυασμό με τις δηλώσεις του πρώην επικεφαλή της Shin Bet, Yuval Diskin, ότι η επίλυση της Ισραηλινοπαλαιστινιακής διένεξης, είναι ζωτι-κότερης σημασίας για την ασφάλεια της χώρας, σε σύγκριση με την απειλή του Περσικού οπλοστασίου.
Σχεδόν τρία έτη μετά την <<Αραβική Άνοιξη>>, η πολιτική ταύτισης των Η.Π.Α. με τους ισλαμιστές επαναστάτες, και η μυστική διπλωματία για την επίτευξη συμφωνίας με το Ιράν, καταδεικνύει αφενός μια προσπάθεια ένταξης των ισλαμικών χωρών στην επιδιωκόμενη αρχιτε-κτονική ασφαλείας, αφετέρου μια προϊούσα αποστασιοποίηση από τις πολιτικές επιλογές του Ισραήλ. Η συμφωνία της 24ης Νοέμβρη, πιθανόν ν’αποτελεί διπλωματικό ελιγμό του Ιράν, με στόχο την αναβολή μιας μονομερούς ή διεθνούς επέμβασης, έως την πρώτη πυρηνική δοκιμή. Η επίσημη θέση του Ισραήλ σε ότι αφορά το περιεχόμενο της συμφωνίας, διατυπώθηκε δια στόματος του πρωθυπουργού Μπέντζαμιν Νετανιάχου, περί δικαιώματος μονομερούς πλήγματος.
Κατά πόσο νομιμοποιείται το Ισραήλ ν’αναλάβει δράση μονομερώς; Συντρέχουν λόγοι που επιβάλλουν ανάλογης φύσεως πράξη; Πόσο απέχει η ανθρωπότητα από την πιθανότητα επανάληψης ενός ολοκαυτώματος, και δη πυρηνικού; Ποιοι είναι οι παράγοντες που διαμορφώνουν τη συγκεκριμένη απειλή και αιτιολογούν μια ανθρωπιστική επέμβαση, και κυρίως ποια πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά της;
Για να γίνει αντιληπτή η φύση της απειλής, εν συντομία θα επισημαν-θούν μερικές τεχνικής φύσεως λεπτομέρειες, διότι περαιτέρω εμβάθυνση, θα έθετε εκτός θέματος την ανά χείρας εργασία.
Οι πυρηνικές φιλοδοξίες του Ιράν εκδηλώθηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του 70, ωστόσο η τεχνολογική και επιστημονική υστέρηση, διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στο χρονοδιάγραμμα ανάπτυξης πυρη-νικής τεχνογνωσίας. Σήμερα, το Ιράν έχει αναπτύξει εκτεταμένο δίκτυο πυρηνικών εγκαταστάσεων, με κυριότερες στις περιοχές Natanz, Fordow, Arak και Esfehan. Αξίζει να σημειωθεί, ότι πρόκειται στην πλειονότητα για ένα σύνολο υπόγειων εγκαταστάσεων.
Το περσικό οπλοστάσιο περιλαμβάνει στη συντριπτική του πλειοψηφία, παλαιού τύπου στρατιωτικά μέσα, ακατάλληλα ν’αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά μια ισραηλινή κρούση, ή να μεταφέρουν πυρηνικές κεφαλές στους στόχους τους. Η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της χώρας, γνωρίζοντας τις εγγενείς δυσχέρειες, ανέπτυξε εγχώρια βαλλιστικά βλήματα μέσης (Shahin, Fajr), αλλά και μεγάλης εμβέλειας (Shahab, Sejil κ.α.), προκειμένου ν’αποκτήσει δυνατότητα προβολής ισχύος. Μετά την επιτυχή ολοκλήρωση των πυρηνικών δοκιμών, εικάζεται ότι μέρος αυτών των πυραύλων θα εξοπλιστεί με πυρηνικές κεφαλές.
Παράλληλα, θεωρείτε πιθανό ότι παρτίδες πυρηνικών όπλων, κυρίως στη μορφή <<βαλίτσας>> (loose), θα εξοπλίσουν εξτρεμιστικές οργανώσεις όπως η Hızbollah (μορφή ασύμμετρης απειλής, γνωστή στις διατάξεις του Διεθνούς Δικαίου ως μη κρατικοί δρώντες-non State actors), με την οποία το καθεστώς της Τεχεράνης διατηρεί άριστες σχέσεις, όπως αποδείχτηκε στο δεύτερο πόλεμο του Λιβάνου (Ιούλιος-Αύγουστος 2006).
Η συμβολή του Ιράν στην εκπαίδευση, τον εξοπλισμό και την επιμελητεία της οργάνωσης, ήταν εμφανής και καταλυτική.
Το Ισραήλ με έκταση 22.072 τετραγωνικά χιλιόμετρα, και 7.233.701 πληθυσμό, θεωρείται μια ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη χώρα, κυρίως εξαιτίας του μικρού μεγέθους της. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται έλλειψη στρατηγικού βάθους, και επιδεινώνει τις συνθήκες ασφαλείας του εβραϊκού κράτους. Εάν εκτοξευτούν ιρανικά βλήματα προς την ισραηλινή επικράτεια, το αμυντικό σύστημα της χώρας (που βασίζεται στα εγχώριας κατασκευής Barak, Arrow, Iron Dome και David’s Sling), οφείλει να αναχαιτίσει επιτυχώς, το 100% των πυραύλων.
Το Ιράν γνωρίζοντας την αποτελεσματικότητα της ισραηλινής αντιπυραυλικής ασπίδας, εικάζεται ότι θα προχωρήσει σε μαζική πυραυλική επίθεση, με μίγμα συμβατικών και πυρηνικών πυραύλων, η οποία θα προκαλέσει κορεσμό στην ισραηλινή άμυνα, δηλαδή αδυναμία διαχείρισης της απειλής. Για την επίτευξη βέβαιου αποτελέσματος, δύναται να υπάρξει συγχρονισμένη επίθεση Ιράν-Χεζμπολά.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η έκρηξη έστω και μερικών πυρηνικών κεφαλών, μπορεί να προκαλέσει τον ακαριαίο θάνατο χιλιάδων ανθρώπων, εξαιτίας της πληθυσμιακής πυκνότητας. Η συντριβή του κοινωνικοπολιτικού ιστού, της οικονομικής υποδομής και του στρατιωτικού δυναμικού θα είναι πλήρης, θέτοντας τις βάσεις για ένα νέο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.
Ακόμη και στην περίπτωση που δεν ενεργοποιηθούν τα προαναφερό-μενα ακραία, αλλά συνάμα <<ακραία ρεαλιστικά>> σενάρια, η είδηση της απόκτησης πυρηνικών από το Ιράν, θα θέσει σε μόνιμη αμφισβήτηση τη δυνατότητα παραμονής της εβραϊκής κοινότητας στην περιοχή. Μια κοινωνία υπό τη μόνιμη περσική δαμόκλειο σπάθη, θα παρακμάσει ραγδαία εξαιτίας του υψηλού επιπέδου ανασφάλειας, με συνέπεια τη δημιουργία κλίματος αποεπένδυσης, εκροή κεφαλαίων, αύξηση της ανεργίας και μετανάστευση. Σταδιακά, το εβραϊκό στοιχείο θα απομειωθεί αριθμητικά, και με το πέρας των χρόνων θα καταστεί μειονότητα.
Επίσης, η χώρα θα πρέπει να έχει σχέδιο μαζικής πληθυσμιακής εκκένωσης σε περίπτωση πυρηνικού πλήγματος, το οποίο θα δοκιμάζει ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ενώ γειτονικές χώρες φίλια προσκείμενες, θα κληθούν ν’αναλάβουν το ρόλο του <<φιλοξενούντος Έθνους>>.
Και σ’αυτή την περίπτωση, είναι φανερό πως πρόκειται για εκτεταμένη μορφή ανθρωπιστικής κρίσης και καταστροφής.
Όμως και οι χώρες του Ν.Α.Τ.Ο. θα αντιμετωπίσουν σοβαρά ζητήματα ανασφάλειας και αστάθειας, στην περίπτωση κατασκευής πυρηνικών από το Ιράν.
Η Τουρκία θα υποχρεωθεί να εφαρμόσει μια νέα <<κούρσα εξοπλισμών>> (arms race), τόσο στην κατεύθυνση οπλικών μέσω αναχαίτισης πυρηνικής επίθεσης, όσο και στη δυνατότητα εξαπόλυσης ανταποδοτικού πλήγματος. Το κενό ασφαλείας για ένα ακόμη μέλος της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, και πιο συγκεκριμένα την Ελλάδα, θα είναι πρωτοφανές. Το ντόμινο <<πυρηνικοποίησης>> προς όλες τις κατευθύνσεις, θ’ανατρέψει το υπάρχων σύστημα ασφαλείας, στη Μέση Ανατολή, την κεντρική Ασία και την ανατολική Μεσόγειο.
Το ζήτημα δεν θ’αφήσει τη Δύση και τον υπόλοιπο πλανήτη ανέπαφο, λόγω της παγκόσμιας ανόδου του ισλαμικού Θεμελιωτισμού.
Οι τρομοκρατικές επιθέσεις της προηγούμενης δεκαετίας (Μαδρίτη 2004, Λονδίνο 2005, Μουμπάι 2009), εικάζεται ότι αποτελούν προοίμιο για το τι μέλλει γενέσθαι. Κατά συνέπεια το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, είναι πρόβλημα που αφορά το διεθνές σύστημα ασφαλείας, και όχι μόνο την επιβίωση του εβραϊκού κράτους. Όμως για τις ανάγκες της εργασίας, εξετάζουμε το ενδεχόμενο μιας μονομερούς δράσης, για να καταδείξουμε τα χαρακτηριστικά αξιώματα που οφείλουν να διέπουν μια μελλοντική ανθρωπιστική επέμβαση.
Πρωτίστως, η δράση θα μπορεί να εντάσσεται είτε σε πολυμερές συμμαχικό πλαίσιο, ή θα αφορά μονομερής ενέργεια, πάντα όμως οφείλει να είναι σύννομη, με τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας. Η προϋπόθεση αυτή, επιβάλλει την πολυεπίπεδη προετοιμασία τους δρώντος υποκειμένου, για να τεκμηριώσει ενώπιον της Διεθνούς Κοινότητας, το κατεπείγον της πράξης του. Η υπ’όψιν τεκμηρίωση θα αποσκοπεί στη νομιμοποίηση της σχεδιαζόμενης ή εκτελούμενης επέμβασης.
Για παράδειγμα, στις 17 Μαρτίου 2011, το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ο.Η.Ε., με το υπ. αριθμόν 1973 ψήφισμα, εξουσιοδότησε συμμαχική δύναμη (της οποίας προϊστατο η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία), ν’αναλάβει στρατιωτική δράση, με στόχο την προστασία του άμαχου πληθυσμού της Λιβύης, από τις καθεστωτικές δυνάμεις. Προηγήθηκε η συλλογή επαρκούς υλικού, που κατεδείκνυε την ανάγκη προσφυγής στη βία.
Η ανθρωπιστική επέμβαση θα πρέπει να εμπεριέχει το χαρακτηρι-στικό, της πρόληψης εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Δηλαδή η οποιαδήποτε μορφής επιχείρηση, θα στοχεύει στην αποτροπή διάπραξης εγκλημάτων, που εμπίπτουν στις διατάξεις των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το παράδειγμα του Κοσσυφοπεδίου και η ανάλυση που προηγήθηκε, καθιστούν περιττή την οποιαδήποτε περαιτέρω διευκρίνιση.
Η ανθρωπιστική επέμβαση δεν μπορεί να εμπεριέχει το στοιχείο του τακτικού ή στρατηγικού αιφνιδιαστικού πλήγματος
, διότι πριν ή κατά την εκδήλωση της, θα πρέπει να λαμβάνουν χώρα πράξεις και δηλώσεις, για τις οποίες προκλήθηκε η επέμβαση. Η ανθρωπιστική επέμβαση είναι μια αντίδραση, έναντι μιας παράνομης δράσης. Ο ορισμός του στρατηγικού αιφνιδιασμού όπως αποδόθηκε από τον Ariel Levite, αποκλείει εκ προοιμίου το ενδεχόμενο, η ανθρωπιστική επέμβαση να εμπίπτει στις μορφές αιφνιδιαστικής επίθεσης.
Για παράδειγμα, οι κατά καιρούς δηλώσεις της ηγεσίας του Ιράν για <<εξάλειψη του κράτους του διαβόλου>>, σε συνδυασμό με τη δεδηλωμένη πρόθεση απόκτησης πυρηνικών μέσων, συντελεί στη δημιουργία συνθηκών μείζονος απειλής κατά του Ισραήλ. Παράλληλα η ηγεσία του εβραϊκού κράτους, διατύπωσε δημόσια και κατηγορηματικά την αντίθεση της στο ενδεχόμενο κατασκευής ατομικών όπλων, εξαιτίας των προαναφερθέντων απειλών. Η μομφή αυτή προκύπτει από τα χαρακτηριστικά της περσικής απειλής, όπως αναλύθηκαν στις προηγούμενες παραγράφους. Το γεγονός ότι το Ιράν προειδοποιήθηκε κατ’ επανάληψη για τις ισραηλινές αντιρρήσεις, <<απενοχοποιεί>> την εβραϊκή πλευρά στην περίπτωση ανάληψης ανθρωπιστικής δράσης, αφού δεν θεωρείτε ότι το πλήγμα είναι αναίτιο, απρόκλητο και αιφνιδιαστικό. Δηλαδή η διεθνής κοινότητα, δεν θα πρέπει να θεωρεί ότι το Ισραήλ ανέλαβε αιφνιδιαστική επιθετική πρωτοβουλία, αλλά προχώρησε σε προειδοποιημένη κρούση, για ν’αποτρέψει ένα νέο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.
Η ανθρωπιστική επέμβαση δεν μπορεί να εκληφθεί ως επίθεση, διότι σύμφωνα με τον Klausewitz, στόχος μιας τέτοιας ενέργειας είναι η καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων, προκειμένου να καταληφθεί τμήμα του εχθρικού εδάφους.
Στην περίπτωση μας, οι ισραηλινή ενέργεια θα πραγματοποιηθεί κατά βάση από αεροσκάφη F-16 Sufa και F-15I Ra’am, οπλισμένα με βλήματα κατηγορίας Stand off και Cruise (Spice, Have Nap, Delilah), τα οποία θα διεισδύσουν περιστασιακά στον ιρανικό εναέριο χώρο, θα εκτοξεύσουν τα όπλα τους κατά των εχθρικών εγκαταστάσεων, και θα σπεύσουν ν’απομακρυνθούν. Δεν θα έχουμε δηλαδή εμφάνιση χαρακτηριστικών επίθεσης, αφού δεν πρόκειται να καταληφθεί έδαφος, αλλά εχθροπραξίες κατά τα πρότυπα των επεμβάσεων στο Κοσσυφοπέδιο και τη Λιβύη.
Το μέγεθος της επέμβασης, θα πρέπει να είναι ανάλογο της απειλής, προκειμένου να εμπίπτει στην Αρχή της Αναλογικότητας.
Αυτό προϋποθέτει άριστη αντίληψη της απειλής, και αποτελεσματικό δίκτυο πληροφοριών.
Δηλαδή τα ισραηλινά πλήγματα θα πρέπει να στοχεύουν αποκλειστικά την υποδομή κατασκευής ατομικών όπλων, καθώς και το δίκτυο λειτουργικής υποστήριξης των εγκαταστάσεων. Ανεπαίσθητη υπαναχώρηση από το αξίωμα, θα μπορούσε να υπάρξει προς την κατεύθυνση προσβολής των πυρηνικών φορέων. Ωστόσο στη συγκεκριμένη περίπτωση, τα πλήγματα θα στρέφονταν κατά των ιρανι-κών ενόπλων δυνάμεων, και θα ισοδυναμούσαν με επίθεση κατά της ίδιας της χώρας. Η τροπή αυτή κρίνεται αθέμιτη, διότι εξαλείφει τα απαραίτητα στοιχεία νομιμοποίησης της ανθρωπιστικής εκστρατείας.
Το αποτέλεσμα της επέμβασης, θα μπορούσε να συνοδεύεται με τη διαδικασία προώθησης και αποκατάστασης της δημοκρατίας (θεμιτό αλλά όχι υποχρεωτικό), περιχαρακώνοντας παράλληλα, τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στην τελευταία περίπτωση, το Διεθνές Δίκαιο έχει μεριμνή-σει λαμβάνοντας ειδική πρόνοια, καθότι προβλέπεται ως ξεχωριστό αίτιο πραγματοποίησης δράσης.
8). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
A. Αντωνόπουλος Κ. & Μαγκλιβεράς Κ.: Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας (Εκδόσεις Νομική βιβλιοθήκη 2011).
B. Βακαλόπουλος Κ.- Αναστασιάδης Γ: Εικοστός Αιώνας. Τα Μεγάλα Γεγονότα. (Εκδόσεις Αλέξανδρος).
C. Ειδική έκδοση: Όπλα και Οπλικά συστήματα. Τόμος 5ος (De Agοstini Hellas 2007).
D. Κολιόπουλος Κωνσταντίνος: Στρατηγικός Αιφνιδιασμός. (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 2000).
E. Κουσκουβέλης Ηλίας: Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις. Αποτροπή και Πυρηνική Στρατηγική. (Εκδόσεις Ποιότητα 2000).
F. Λιακόπουλος Δημήτρης- Λιακοπούλου Ειρήνη: Η πορεία εξέλιξης του Ευρωπαϊκού συστήματος Ασφαλείας. (Εκδόσεις Τυπωθήτω 2005).
G. Μικτή συγγραφική ομάδα (Θεοδωρόπουλος, Ιωακειμίδης, Κουλουμπής, Ντάλης): Το Ν.Α.Τ.Ο. και η Ευρωπαϊκή Άμυνα. (Εκδόσεις Σιδερής 1999).
H. Παούνης Νικόλαος: Ίμια 1996 (o bayrak inecek) Ολοκληρωμένη αναφορά στην κρίση του 1996. (Εκδόσεις Σταμούλη 2013).
I. Παρίσης Ιωάννης: Η Ευρωπαϊκή Άμυνα και Ασφάλεια στη μεταψυχροπολεμική εποχή. (Εκδόσεις Τουρίκη 1997).
J. Ρούκουνας Εμμανουήλ: Διεθνής προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. (Βιβλιοπωλείο της Εστίας).
K. Σταυριανός Γεώργιος: Η Νέα Αφήγηση του Κόσμου. (Εκδόσεις Α. Σταμούλη 2012).
L. Χρηστίδης Γεώργιος: Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια. (Εκδόσεις Βάνιας 2003).
ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ:
A. Burns E: Εισαγωγή στην Ευρωπαϊκή Ιστορία. Τόμος 2ος (Εκδόσεις Παρατηρητής).
B. Davutoglu Ahmet: Το Στρατηγικό Βάθος. Η Διεθνής θέση της Τουρκίας. (Εκδόσεις Ποιότητα 2010). Μετάφραση: Νικόλαος Ραπτόπουλος. Επιμέλεια Νεοκλής Σαρρής.
C. Halfdanarson Guomundur: Φυλετικές διακρίσεις στην Ευρωπαϊκή Ιστορία. (Εκδόσεις Επίκεντρο 2003).
D. Herzog Chaim: Οι Άραβο-Ισραηλινοί Πόλεμοι. Η διένεξη από το 1948 μέχρι σήμερα. (Εκδόσεις Λιναίος 2013).
E. Karl von Klausewitz: Περί του Πολέμου. Μετάφραση Νατάσσα Ξεπουλιά (Εκδόσεις Βάνιας 1999).
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ:
A. Pfaltzgraff Robert, Keridis Dimitris: NATO and Southeastern Europe. Security issues for the early 21st Century. (Publ. Brassey’s 2006).
B. Bono Giovanna: NATO’s Peace enforcement tasks, and Policy Communities 1990-1999. (Publ. Ashgate 2003).
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ:
A. Ζάικος Νικόλαος: Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια. Μαζικές Θηριωδίες και Δίκαιο. Η Γενοκτονία των Εβραίων, ενώπιον της Δικαιοσύνης. (http://uom-gr.academia.edu/NikosZaikos/Papers.).
B. Ζάικος Νικόλαος: Διεθνής νομική ρύθμιση του Πολέμου, στον μετά-ψυχροπολεμικό κόσμο (http://uom-gr.academia.edu/NikosZaikos/Papers.).
C. Παούνης Νικόλαος: Ο πόλεμος του Λιβάνου το 2006. Το Ισραήλ κατά της Χεζμπολά. Οι ασύμμετρες απειλές. (Περιοδικό Στρατηγική τεύχος 205).
