Ο Αντώνης Κακαράς συγγραφέας πολλών σημαντικών βιβλίων και απόστρατος αξιωματικός του ΠΝ , έχει την καλοσύνη να μας παραχωρεί από σήμερα μια σειρά σημαντικών κειμένων του που έχουν να κάνουν με την διατριβή του με θέμα “Οι Επαγγελματίες Στρατιωτικοί Υπό Αυταρχικά Καθεστώτα”.
Σήμερα το πρώτο μέρος της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας συνέντευξής του με τον αντιστράτηγο ε.α Γεώργιο Καρούσο. Τα κείμενα μπορεί να είναι μεγάλα, αλλά σας βεβαιώνουμε ότι οι πληροφορίες που προκύπτουν είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και τελικά επίκαιρες.
Ο ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΚΑΡΑΣ ΣΥΝΟΜΙΛΕΙ ΜΕ ΤΟN ANTIΣΤΡΑΤΗΓΟ ε.α. ΚΑΡΟΥΣΟ ΓΕΩΡΓΙΟ
(ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΑΜ-ΕΔΕΣ ΚΑΤΟΧΗ)
(26 Σεπτεμβρίου 2002 στη Διπλάρειο σχολή στην Αθήνα)
Η συνέντευξη αυτή πάρθηκε σε τρεις φάσεις από 26 μέχρι 28 Σεπτέμβρη 2002 στη Διπλάρειο Σχολή στην Αθήνα στα πλαίσια έρευνας για ολοκλήρωση διδακτορικής διατριβής με θέμα Οι Επαγγελματίες Στρατιωτικοί Υπό Αυταρχικά Καθεστώτα
Ο Καρούσος είχε λάβει μέρος σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα και την Κύπρο από το 1940 και μετά (εκτός των συγκρούσεων με την εισβολή των Τούρκων το 1974). Δικαιολογημένα ο Ναύαρχος Βασιλικόπουλος λέει γι’ αυτόν στη δική του συνέντευξη, πως ήταν ικανός και δε θα δίσταζε να οργανώσει αντάρτικο επί δικτατορίας.
Η Βιβλιογραφία για την κυπριακή υπόθεση δεν ξεκαθαρίζει τελείως το ρόλο του στην οργάνωση ΕΟΚΑ Β΄ ενώ ο ίδιος τοποθετείται στο θέμα αυτό εν εκτάσει.
Ερευνητέα είναι αρκετά από τα αναφερόμενα όπως π.χ. οι δραστηριότητες του Γρίβα στη διάρκεια της χούντας, εμπλοκές πολιτικών προσώπων από το παρασκήνιο στο κυπριακό και τη δικτατορία, η σύγκρουση ΕΔΕΣ με τη γερμανική μεραρχία Εντελβάϊς και παράλληλη σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ στο Βουργαρέλι το 1943 κ.ά.
————————————————–
-.. Κύριε Καρούσο είστε ένα πρόσωπο που έχει παίξει ρόλο στη σύγχρονη ιστορία της χώρας μας. Μπορείτε να μου πείτε δύο λόγια για τη ζωή σας, αφ’ ότου φορέσατε στολή;
Κ. Βεβαιότατα. Καταρχήν κάνω διόρθωση…. ιστορικό όχι, αλλά συμμέτοχο στην πορεία των πραγμάτων μέσα στα στενά όρια ενός ανθρώπου και ενός στρατιωτικού. Εγώ κατάγομαι από την Αιτωλοακαρνανία, από την περιοχή του Ξυρομέρου. Μια περιοχή η οποία έχει τις δικές της συνθήκες ζωής, που ήτανε εξαιρετικά αιχμηρές κατά την προπολεμική περίοδο, έτσι ώστε να φανταζόμαστε μια εκτεταμένη φτώχια, εξ ου και Ξυρόμερο άλλωστε. Και μια κατά τα άλλα, εκμετάλλευση των μεγάλο(…) από τη πλευρά της οικονομίας, πρόσωπα τα οποία ήτανε περιορισμένα σε αριθμό και ασχολούνται κυρίως με τα καπνικά, με τα βελανίδια και με την κτηνοτροφία. Υπήρχε λοιπόν μια, δεδομένη, αρνητική προκατάληψη της ευρυτέρας κοινωνίας στον περιορισμένο εκείνο χώρο, έτσι ώστε να προκαλεί το αίσθημα της αδικίας, κυρίως στις νεότερες γενιές οι οποίες αναπτύσσονται και στην οποία ήμουνα ενταγμένος και εγώ, λόγω της ηλικίας μου. Άρχισα να καταλαβαίνω καλά τον εαυτό μου από μαθητάκος του γυμνασίου, ήτανε η περίοδος κατά την οποία είχε κηρυχθεί ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος στο μέτωπο του οποίου είχα δύο αδέρφια και έναν άρρωστο πατέρα, ο οποίος είχε ένα υψηλό βαθμό πατριωτισμού, όπως και πάρα πολλοί άλλοι κατά την περίοδο εκείνη. Ήτανε εξαιρετικά υπερήφανος διότι τα δύο του αγόρια ήτανε στο μέτωπο και ο οποίος πέθανε προ της καταρρεύσεως από αρρώστια, προ της καταρρεύσεως. Τα παιδιά γυρίσανε και βρήκανε τη μητέρα, εμένα, την αδερφή μου και ριχτήκανε στην προσπάθεια της επιβιώσεως. Αυτά τα ανάφερα διότι ήταν σφραγιστικά στοιχεία της συγκεκριμένης εκείνης παιδικής ηλικίας μου.
-. Δηλαδή η οικογένεια σας ήταν μια πτωχή οικογένεια.
Κ. Μια πτωχή οικογένεια. Το χωριό μου δεν είχε γυμνάσιο. Αναγκαζόμουνα λοιπόν, για να παρακολουθήσω το σχολείο μου να πηγαίνω στις διπλανές πολιτείες, όπως το Αγρίνιο ή το Μεσολόγγι ή την Πάτρα ή την Πρέβεζα, για να παρακολουθήσω τις τάξεις, να συνεχίσω την παιδεία μου. Εκεί άρχισε να αναπτύσσεται μέσα μου η διάθεση της συμμετοχής στην προσπάθεια αντιστάσεως, όπου είχε είδη εκδηλωθεί δια του Ε.Α.Μ. και του Ζέρβα, οι πιο γνωστές οργανώσεις στην περιοχή εκείνη. Η περιοχή περισσότερο ελέγχετο από το Ε.Α.Μ. Ε.Λ.Α.Σ. και ολιγότερο από τον Ζέρβα, επαναλαμβάνω ήταν η περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας. Και ερχόμουνα σε επαφή με διαφόρους συμμαθητές, οι οποίοι εξεδήλωναν τα ίδια αισθήματα με εμένα, είχαν τις ίδιες πατριωτικές αντιλήψεις. Και σημειώνω, κανείς, μα απολύτως κανείς εξ αυτών δεν είχε καμία, μα απολύτως καμία αντίληψη των επιμέρους τοποθετήσεων των δύο αυτών βασικών αντιστασιακών οργανώσεων και κυρίως των επιδιώξεων τού τι θα εγένετο μετά το πέρας του πολέμου. Και ποιο ρόλο θα έπαιζε η κάθε εξ αυτών οργάνωση. Άλλωστε οι ηλικίες μας δεν επέτρεπαν και τις ενδιατρίψεις σε αναλύσεις οι οποίες θα οδηγούσαν σε ευρύτερα συμπεράσματα. Εκείνο όμως που μου έμεινε ήταν η προσπάθεια προσηλυτισμού ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, για να πείσουν τους μικρότερους ότι θα έπρεπε να προσφέρουν στην πατρίδα και κυρίως εντασσόμενοι σε αυτές τις οργανώσεις. Την περίπτωση δεν την κρίνω, τη θεωρούσα και εξακολουθώ να την θεωρώ, σαν μια θετική προσπάθεια. Η αρνητικότητα της οποίας έγκειται, στο γεγονός ότι ο κάθε εξ αυτών, τοποθετούσε τα πράγματα σε μια ειδική θέση που δεν επέτρεπε στις δικές μας ηλικίες να καταλάβουμε ποιες είναι οι πιο πέρα επιδιώξεις. Εν πάση περιπτώσει, εγώ τελειώνοντας στο 14ο έτος της ηλικίας μου την 4η τάξη του γυμνάσιου, έφυγα για αντάρτης και κατέφυγα στην οργάνωση του Ε.Α.Μ., ενός κοντινού στο Αγρίνιο χωριό. Στο γυμνάσιο Αγρινίου ήμουνα… Εκεί έμεινα ένα 48ωρο. Και βεβαίως, άθελα, παρακολουθούσα τις συζητήσεις οι οποίες εγένοντο γύρω από τα καθ’ ημέρα τεκταινόμενα αφενός, αφετέρου δε από τις επιδιώξεις. Οι οποίες άφηναν να διαφαίνεται, στη δική μου παιδική αντίληψη, το που οδηγούντο. Τι λοιπόν συνέβαινε μέσα μου; Εμένα, αποκλειστικά εμένα. Εγώ δεν είχα καμία συμπάθεια ή αντιπάθεια, ως μη γνώστης των πραγμάτων, προς τον κομμουνισμό. Δεν είχα άλλωστε καμία συμπάθεια ή αντιπάθεια προς την δημοκρατία. Είχα όμως μια ευμενή προκατάληψη προς τα γεγονότα της τελευταίας εκείνης περιόδου, τα οποία ήταν σφραγισμένα από τη δικτατορία του Μεταξά και την παρουσία της βασιλείας στην Ελλάδα.
-. Μισό λεπτό. Είπατε ευμενή προκατάληψη απέναντι στη δικτατορία του Μεταξά;
Κ. Ευμενή από τα τελευταία γεγονότα τα οποία συνέθεταν την ιστορία της περιόδου εκείνης. Και πως; Πρώτον διότι μαθητάκος επί μια ολόκληρη τετραετία βομβαρδιζόμουνα στο σχολείο από τις έρπουσες σχέσεις με την δικτατορία, προϋποθέσεις οι οποίες εκφράζοντο δια των καθηγητών ή του σχολείου. Δεύτερον διότι δεν διέκρινα εγώ καμία αντίδραση προς το καθεστώς εκείνο, όπως αυτή περιγράφηκε αργότερα, όταν ωρίμασα και τη διάβασα στα βιβλία ή την άκουσα στις διηγήσεις ανθρώπων, οι οποίοι έπαθαν ή την σχημάτισαν αργότερα την αρνητική εντύπωση. Και το ότι εδιέκρινα μέσα σε μια περιοχή πτωχή έχει τη σημασία του. Τρίτον διότι υπήρχε διάχυτη η αντίληψη ότι το καθεστώς μερίμνησε να προετοιμάσει το στρατό για το έπος το οποίο επακολούθησε. Η αρχική αντίληψη. Άλλο τι ελέχθη αργότερα ή τι εξακριβώθη εκ των ιστορικών (…). Και τέταρτον διότι υπήρξε ένα αποτέλεσμα νίκης παρά την τελευταία ανατροπή των συσχετισμών δια της επιθέσεως της Γερμανίας εναντίον της Ελλάδος και μία υπερηφάνεια μέσα στη ψυχή ενός μικρού λαού, του οποίου κομματάκι ήμουνα και εγώ…Τον Έλληνοϊταλικό πόλεμο. Αυτό με είχε τοποθετήσει με μια ευμένεια. Δεν είχα όμως ιδέα για τα κομμουνιστικά, τα αντικομουνιστικά, τα ΕΛΑΣιτικά … Επίσης λοιπόν, αυτό το 48ωρο που έμεινα υπό την …
-. Στρατηγέ, 48 ώρες στο Ε.Α.Μ., 48 ώρες …
Κ. Διαπίστωσα ότι αυτά που είχα εγώ κατά νου συσσωρευμένα και τα οποία μου πότιζαν μια αγάπη για τα πατριωτικά μου αισθήματα και έναν πόθο να δώσω τον εαυτό μου για την απελευθέρωση του τόπου, δεν συνέπιπταν με εκείνα που άκουγα. Και μου έκανε εντύπωση. Δεν έκανα όμως ερωτήματα, διότι είχα επίγνωση του γεγονότος ότι η ηλικία μου ήταν μικρή και ότι δεν θα μπορούσα να εδραιώσω τα ερωτήματα μου έτσι ώστε να πείθω αυτούς τους μεγαλύτερους μου, ότι είμαι άξιος συζητητής τους. Τι ήταν αυτά που άκουγα; Ότι θα πρέπει να καταστήσουμε τον Ε.Λ.Α.Σ. μια δύναμη η οποία θα εγκαθιδρύσει εξουσία από την περίοδο εκείνη στην ελεύθερη επαρχία της χώρας. Το ότι η εξουσία αυτή θα απαγορέψει την επάνοδο του βασιλέα, την επανεγκαθίδρυση της ευρισκόμενης τότε στο Κάιρο, ελληνικής κυβερνήσεως, μετά πήγε στο (…), θα αναγορέψει και ότι θα εγκαταστήσει την δικτατορία του προλεταριάτου. Για την δικτατορία του προλεταριάτου είχα ακούσει μερικά πράγματα και επειδή η λέξη δικτατορία, δεν ηχούσε και τόσο καλά στα αυτιά μας, διότι άφησε μετά την πτώση της, μετά την κατοχή, να γίνεται μια ευρύτερη προπαγάνδα, η οποία μας έπειθε ότι δεν είναι καλό πράγμα η δικτατορία, μου έκανε λοιπόν εντύπωση. Τον ρώτησα «Εγώ που θα πάω να πολεμήσω; » Και μου είπε «Εσύ είσαι μικρός. Δεν πρέπει να πας σε μάχιμα τμήματα, αλλά να μείνεις εδώ να βοηθάς σε διάφορες εργασίες …» και λοιπά. Οπότε το δεύτερο 24ωρο μου είπανε να πάω να λιχνίζω κάτι εκεί στα αλώνια που μαζεύανε τις δεκάτες για τον Ε.Λ.Α.Σ. και λοιπά και είπα στον εαυτό μου «Εγώ δεν καταδικάζω τον εαυτό μου σε αυτού του είδους το έργο και ας πάω από την άλλη πλευρά να δω τι γίνεται. » … Και αμολάω, νηστικός και ταλαιπωρημένος, παιδάκι, περπατώντας τη νύχτα και πήγα σε ένα τμήμα του Ζέρβα, στον Καραμπέτσο που ήταν και αυτός στο Ξυρόμερο… Επήγα λοιπόν στον Καραμπέτσο και δήλωσα ότι «Μόνο για να πολεμήσω ήρθα. Αν δεν με θέλετε να φύγω. Αλλά μόνο για να πολεμήσω». Και είπα ότι πέρασα από εκεί, ότι δεν με ενθουσίασαν αυτά που έπεσαν στην αντίληψη μου, «… διότι εγώ δεν έχω ιδέα περί τα πολιτικά και τα καθεστώτα. Εσείς το ίδιο είστε;» Μου λέει λοιπόν, ο σοφός εκείνος άνθρωπος, ταγματάρχης του ανεφοδιασμού τότε, των εφοδίων
-. Εννοείτε ότι προέρχεται από τις ένοπλες δυνάμεις, από το στρατό ξηράς;
Κ. Ότι, «Κοίταξε ρε ανήσυχε νεανία, καταρχήν είσαι τόσο μικρός ώστε να σου πω ευθέως ότι δεν μας κάνεις. Ή θα πολεμήσουμε ή θα ασχοληθούμε με τα μπιμπερό. » μου λένε, «Σε βλέπω όμως αποφασιστικό και δεν μπορώ να σε περιφρονήσω. Μου είναι όμως μεγάλο το πρόβλημα, το να σε εντάξω στο μάχιμο τμήμα. Δεν κάθεσαι εδώ κοντά μου και επειδή θέλεις και όπλο, να σου δώσω και ένα οπλάκι να το έχεις και όλοι μαζί στο μάχιμο τμήμα είμαστε. Θα δεις και με την ειλικρίνεια που μου μίλησες, θα μου ξαναμιλήσεις και είτε θα μείνεις είτε θα σηκωθείς να φύγεις. » Όπερ και εγένετο. Έκατσα λοιπόν κοντά του και πριν περάσει λίγος καιρός, μήνας περίπου, πηγαίνοντας σε ένα χωριό με το υπόλοιπο τμήμα, δεχτήκαμε κάποιες ριπές. Διαπιστώσαμε ότι είμαστε εγκλωβισμένοι, μερικοί διατύπωσαν την απορία τους πως βρέθηκαν οι Γερμανοί εκεί. Για να διαπιστώσουμε πολύ νωρίς, από τους διαφεύγοντες χωριάτες που δεν θέλανε να βρεθούν μεταξύ δύο πυρών, ότι ήταν ένα τμήμα του Ε.Λ.Α.Σ. το οποίο μας χτυπούσε… Και ήταν πολύ λογικό να αισθανθώ μέσα μου μια βαθιά θλίψη. Ένιωθα ένα βαθύ χάσμα, σαν να μου έσπασε το γυαλί της ελληνικότητας που είχα στη ψυχή μου, 1943 καλοκαίρι. Δεν μπορούσα να αντιληφθώ πως είναι δυνατόν άνθρωποι οι οποίοι βγήκαν στο βουνό να πολεμήσουν υπέρ πατρίδος, να συγκρούονται μεταξύ τους, δεν το έπιανα. Δεν το καταλάβαινα. Μέχρι την ώρα που μια από αυτές τις ριπές ήρθε στα πόδια μου και μου πέταξε όλο εκείνο το σωρό των χωμάτων και των χαλικιών πάνω στην μούρη μου και στρώθηκα κάτω με μια μικρή (…) που είχα και τουφέκισα απέναντι. Ήταν το πρώτο μου αμαρτωλό βάφτισμα, στο οποίο με οδήγησε μια εσφαλμένη πολιτική αρχηγών ή αρχηγίσκων, οι οποίοι υπό την κάλυψη, (όσο εγώ το συνέλαβα και δεν το μετέβαλα έκτοτε) ενός πατριωτικού σκοπού, επεδίωκαν την επικράτηση τους. Διότι αλλιώς δεν θα μας τουφέκιζαν. Διότι αλλιώς δεν θα έβλεπα την απορία στα μάτια όλων των συμμαχητών. Διότι αλλιώς δεν θα ένιωθα το βάρος των ερωτημάτων των ανταρτών που ήμουνα μαζί τους, οι οποίοι διατύπωναν την ίδια απορία με μένα, «Γιατί μας χτυπάνε; » Έληξε η μάχη, απεχώρησαν αυτοί, εμείς δεν περάσαμε μέσα στο χωριό και έμεινε στην καρδιά μας η πικρία της πρώτης συγκρούσεως Ελλήνων εξελθόντων στο βουνό, για την απελευθέρωση της πατρίδος. Με κατέλαβε μια θλίψη, δεν μπορούσα να νιώσω τον εαυτό μου επανερχόμενο στο σπίτι μου ή στο γυμνάσιο μου. Γιατί αισθανόμουνα καθεαυτού γελοίος. Τι να τους έλεγα; Ένα σπίτι που δεν γνώριζε που είχα πάει, που έψαχνε να με βρει. Ένα σπίτι που δεν ήθελα να βαρύνεται με το ψωμί της ημέρας μου και αυτός ένας λόγος, γιατί για να το βρει να το φάω εγώ, έκανε μεγάλη, τεραστία προσπάθεια. Και εγώ, ένας άνθρωπος που είχα χτίσει μέσα μου κάποιες καθαρές για την πατρίδα ιδέες, που τις είχα ντύσει με μια υπερηφάνεια η οποία και διαλύθηκε με την ριπή που έφαγα την πρώτη σε πεδίο μάχης από αδερφικό χέρι. Σε βεβαιώ συνάδερφε, ότι έκτοτε δεν διατύπωσα ερωτήματα στον εαυτό μου, παρά αντιμετώπισα έκτοτε την κατάσταση με μια αντικειμενικότητα στην οποία βρήκα διέξοδο σπουδάζοντας τους παράγοντες που συνέθεταν τα συνεχή προβλήματα που αντιμετώπιζα από μικρό παιδί, μέχρι και τώρα που είμαι γέροντας. Η συνέχεια ήταν ότι …, λόγω της στάσεως μου, της ανδροπρεπούς τοποθετήσεως μου στα υπηρεσιακά μου θέματα και της σοβαρότητας με την οποία αντιμετώπιζα την κατάσταση, με έστειλε ο Καραμπέτσος στην σχολή αξιωματικών που είχε συστήσει ο Ζέρβας στην περιοχή του Βάλτου. Σακαρέτσι λέγεται τώρα, Δροσοπηγή νομίζω λεγόταν τότε. Και το θεώρησα μάλιστα μεγάλη μου τιμή …
-. 1943 …
Κ. ’43 καλοκαίρι. Σχεδόν αμέσως μετά από αυτό το γεγονός… Είχα πλέον περάσει το μισό του 14ου έτους της ηλικίας μου… εν μέσω πολέμου. Ένιωσα μεγάλη τιμή και μάλιστα πορευόμενος κατά πόδας για να περάσω πλέον στην περιοχή του Βάλτου, έπεσα πάνω σε ένα γερμανικό τμήμα, περνώντας στο δημόσιο δρόμο Αγρινίου-Αμφιλοχίας. Είχα στο ταγάρι μου λίγο ψωμάκι, μέσα στο ψωμί είχα την αλληλογραφία του συγκροτήματος Ξυρομέρου για το συγκρότημα Βάλτου και του Ζέρβα επάνω και τις ελπίδες μου για κάτι καλύτερο. Με έπιασαν οι Γερμανοί, με έψαξαν, δεν άνοιξαν το ψωμί διότι εγώ πεινώντας στο δρόμο, ψωμί από αυτό το καλαμποκίσιο δηλαδή, το τσάκιζα και έτρωγα και δεν έδωσαν σημασία γιατί δεν είχε την αρμονία της αυτής … του αρχικού πλασίματος το ψωμί. Και σου λέει «Αυτός μασουλάει…», δεν πονηρεύτηκαν. Εγώ την γλίτωσα με μια κλωτσιά στον ποπό μου και έφυγα προς τα βουνά τον ανήφορο.
-. Μήπως εννοείτε την μπομπότα στρατηγέ;
Κ. Την μπομπότα ναι. Ψωμομπομπότα. Ψωμομπομπότα. Και με λάχανα μέσα. Δεν τα έβρισκες αυτά. Λοιπόν, επήγα στη σχολή και μου άρεσε το γεγονός ότι δεν είχε διαπεδαγωγική εκπαίδευση ως προς την τοποθέτηση για τα κατοπινά γεγονότα. Ήταν καθαρώς στρατιωτική. Και μου άρεσε. Δεν είχε προπαγανδιστική …
-. Αντικομουνισμός δεν υπήρχε στρατηγέ στη σχολή;
Κ. Όχι. Μου άρεσε αυτό. Δεν πέρασε όμως πολύς καιρός για να μπούμε στα γεγονότα της μεταβολής της Ιταλίας, κατά τον Σεπτέμβριο του 1943 και να ασχολούμαστε με τις εξελίξεις, οι οποίες έδιναν ένα φως και μια ελπίδα, ότι αυτή η διαδικασία του πολέμου και της κατοχής θα τελείωνε γρηγορότερα απ’ ότι φανταζόμασταν. Εμείς, όχι η σχολή βεβαίως, γενικότερα ο Ζέρβας, κατόρθωσε δια των προσπαθειών του, να αποσπάσει ένα μεγάλο τμήμα της μεραρχίας της Αιτωλοακαρνανίας των τρελών (οι οποίοι ήρθανε πάνω στα βουνά) και τον οπλισμό τους, όπως και ο Ε.Λ.Α.Σ. από την άλλη πλευρά. Αλλά τελειώνοντας η διαδικασία αυτή, μαζί με τα νέα τα οποία έρχονταν στα αυτιά μας, της επιβολής των Γερμανών με τα μεγάλα εγκλήματα σε βάρος των Ιταλών, τα οποία εγένοντο κυρίως στην περιοχή της Κεφαλονιάς. Το έχετε υπ’ όψιν σας και τις εκτεταμένες εκτελέσεις οι οποίες εγένοντο με έναν τρόπο ιδιαιτέρως απάνθρωπο όπως το γέμισμα συρμών και το γκρέμισμα μέσα στον ισθμό της Κορίνθου με ανθρώπους ζωντανούς οι οποίοι πέθαναν, πέθαιναν μέσα στο κανάλι. Είχε δημιουργηθεί ένα βαθύ μίσος κατά των Γερμανών, εναντίον των οποίων κλήθηκα να πολεμήσω σε μια άνοδο της μεραρχίας της γερμανικής Εντελβάϊς, οι οποίες έκαναν εκκαθαρίσθηκες επιχειρήσεις στην περιοχή της Ηπείρου. Και εκεί είχα την ευκαιρία και την μεγάλη ικανοποίηση να πολεμήσω σκληρά. Υπό εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες οι οποίες συνίστανται στην ανισομέρεια του πυρός μεταξύ των επιτιθεμένων και των αμυνομένων. Εμείς αμυνόμενοι, με την προσβολή των θέσεων μας από αεροπορία με τα τότε στούκας, τα οποία με τον θόρυβο που έκαναν ήταν ανατριχιαστικά, τουλάχιστον για μένα που έμπαινα για πρώτη φορά σε τέτοια μάχη και με την πυκνότητα του πυρός πυροβολικού που μακέλευε τα πάντα στις θέσεις τις οποίες κατείχαμε. Θυμάμαι μάλιστα εκεί, τον συχωρεμένο τον Μουστακλή με τον οποίο είμαστε μαζί στη σχολή, να έρπει προς τα χαμηλώματα, να πηγαίνει σίρριζα σε μία μάντρα, από την εκεί πλευρά της οποίας είχαν στήσει τα μυδράλια τους οι Γερμανοί και μας χτυπούσαν. Και τον παρακολουθούσαμε, προσέχαμε να μην τον χτυπήσουμε και ο Μουστακλής τιναζόμενος ξαφνικά κάτω από την φωλιά του μυδραλίου, του γερμανικού μυδραλίου, χωρίς ο σκοπευτής να τον δει διότι τον έκρυβε η μάντρα από την άλλη πλευρά της οποίας σερνόταν, άρπαξε το μυδράλιο και με τις σφαίρες που είχε το μυδράλιο απάνω, η δέσμη, άρχισε να τους χτυπάει. Μια εικόνα που δεν θα μου φύγει καθόλου. Ήταν λοιπόν μια μάχη, η οποία διήρκεσε επί μία ολόκληρη ημέρα και υπό την πίεση της οποίας αναγκαστήκαμε να υποχωρήσουμε. Υποχωρήσαμε προς την περιοχή του (…) και από εκεί προς την περιοχή του Σταυρού και στα προχώρια. Εκεί δώσαμε την δεύτερη, σκληρότερη, μάχη με τους Γερμανούς. Και εκεί έζησα ότι είχα ζήσει στο πρώτο στάδιο της εξόδου μου ως αντάρτης. Ακριβώς μαχόμενος κατά των Γερμανών, δεχτήκαμε την επίθεση από τους Ελασίτες πίσω. Ύστερα από μια ναυάγηση συνεννοήσεως με το αίτημα του Ζέρβα να ενωθούμε και να πολεμήσουμε τον κοινό εχθρό. Και την άρνηση, κατά τα εδραιωμένα στις αφηγήσεις από εδώ πλευρά και τις καταγραφές στα απομνημονεύματα του Ζέρβα, με την απάντηση του Κόζακα, ως εκπροσώπου του Άρη τότε, ότι «Εχθρός για μας είστε εσείς.» Δεν ασχολούμαι με την εξακρίβωση του αληθούς ή του αναληθούς της σοβαρής αυτής περιπτώσεως. Σα μια ανταλλαγή θέσεων κατά το διάστημα της σοβαρής εκείνης μάχης. Το γεγονός όμως ότι αναγκαστήκαμε να αυτοδιαλυθούμε δεχόμενοι και από μπροστά και από πίσω πυρά και το γεγονός ότι μετά την αυτοδιάλυση δεν υπήρξε σύγκρουση μεταξύ του Ε.Λ.Α.Σ. και των Γερμανών αλλά υποχώρησε ο Ε.Λ.Α.Σ., με έβαλε σε δεύτερες θλιβερές σκέψεις. Σκέψεις τις οποίες κατ’ ουδένα τρόπο καταλόγιζα στους απλούς μαχητές αντάρτες, είτε της μίας πλευράς είτε της άλλης πλευράς. Εκείθεν βρέθηκα ψυχολογικά πεπλεγμένος από αυτά τα ίδια τα γεγονότα, σε μια κατάσταση η οποία με εδραίωσε σαφώς στο μέρος που ήμουνα, δηλαδή στον Ζέρβα. Λέγοντας ότι «Δεν υπάρχει σωσμός. Εγώ βγήκα να πολεμήσω τους Γερμανούς. Αυτοί εδώ μας χτυπάνε, μάλλον φαίνεται ότι δεν θα περισσέψουμε.» Και είναι λυπηρό γιατί αυτές οι διαπιστώσεις γκρεμίζουν, ότι ωραίο και ιερό έχω αναπτύξει μέσα μου. Εντωμεταξύ στην οικογένεια μου, αφού μαθεύτηκε ότι εγώ είμαι στον Ζέρβα, εγένετο μια πίεση από τον Ε.Λ.Α.Σ. στα αδέρφια μου, η οποία ήτανε εξουθενωτική και ανάγκασε και τα δύο αδέρφια μου, αυτά που πολέμησαν στην Αλβανία, να βγούνε έξω και μη έχοντας που να ακουμπήσουνε καταταγήκανε και αυτοί σε κάποια τμήματα του Ζέρβα στην περιοχή της Ηπείρου.
-. Άρα στρατηγέ είστε τρία αδέρφια και υπηρετείτε υπό τις διαταγές του Ζέρβα;
Κ. Ναι.
-. Εσείς πόσο διάστημα μείνατε στη σχολή των αξιωματικών του Ζέρβα και πόσοι ήταν οι σπουδαστές εκεί;
Κ. Οι σπουδαστές εκεί ήταν περίπου τριακόσιοι. Μείναμε περί τους τρεις μήνες. Τα γεγονότα μας ανάγκασαν να λάβουμε μέρος στις μάχες εναντίον των Γερμανών και των Ελασιτών. Η σχολή δεν επαναλειτούργησε διότι υπήρξε διαρροή έως και διάλυση πολλών τμημάτων του Ζέρβα, λόγω της επεμβάσεως της μεραρχίας με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και τις παρενοχλήσεως των Ελασιτών.
-. Είχατε όμως καλύτερο σχολείο, το βουνό το ίδιο.
Κ. Αλλά είχαμε καλύτερο σχολείο, το ίδιο το βουνό. Κατανεμηθήκαμε σε διάφορα τμήματα και αργότερα, πολύ αργότερα, κατά το ’44 μας ονόμασαν με μια διαταγή ανθυπολοχαγούς. Να σκεφτείτε ότι είχα πατήσει πλέον το 16ο της ηλικίας μου και διοικούσα κόμβο σχεδόν διπλάσιο στην δική μου ηλικία. Είχα όμως δημιουργήσει στα πεδία των μαχών μια εικόνα που προκαλούσε τον σεβασμό σε αυτούς οι οποίοι με είχαν διοικητή τους. Δηλαδή διμοιρίτη.
-. Ένα λεπτό στρατηγέ. Είσαστε 16 χρονών ανθυπολοχαγός και έχετε διμοιρία. Πόσους άντρες και τι ηλικίες;
Κ. Μιλάμε για διμοιρία των 15 αντρών και μιλάμε για ηλικία μέχρι και 45 χρονών.
-. Πως σας άκουγαν οι 45αρηδες; Πως σας υπάκουαν;
Κ. Πολλές φορές με κατανόηση, άλλες φορές με οικτιρισμούς και τις περισσότερες φορές με παραδοχή, λόγω της στάσεως μου, της σοβαρότητας μου και της ορθής αντιμετωπίσεως των καταστάσεων οι οποίες εκρίνοντο αυστηρά από μέρος τους. Το προσωπικό δεν ήταν σταθερό, ήταν ασώματο. …………….
-. Πως συμπεριφερθήκατε στους πολεμιστές της άλλης πλευράς της περιόδου του εμφύλιου πόλεμου; Μετά, πως; Πως τους φερθήκατε;
Κ. Εγώ κατά την δική μου υποκειμενική πάλι θέση, άψογα. Βρέθηκα μαζί τους στις φυλακές. Μαζί τους ακόμη και στις εξορίες. Είδα την τοποθέτηση τους με μια κατανόηση, την οποία επέτεινε η κοινή κατάσταση στην οποία και πορευόμασταν, με όλα τα βήματα μιας βασανιστικής δυσπραγίας. Είχα την ευκαιρία να εκτιμήσω τις αφετηρίες των πορειών αυτών των ανθρώπων. Πολλές των οποίων, για να μην πω το σύνολο, δεν διέφεραν από την δική μου αφετηρία. Για σκεφτείτε.
-. Συναντήσατε αξιωματικούς του στρατού συναδέλφους σας, οι οποίοι είχαν πολεμήσει με τους κομμουνιστές απέναντι σας στον εμφύλιο;
Κ. Όχι. Περιορισμένος αριθμός. Ένας ή δύο αν θυμάμαι καλά …
-. Ποιους;
Κ. Δεν τους κατονομάζω. Δεν θέλω.
-. Ήταν ο Βενετσανόπουλος;
Κ. Όχι, όχι.
-. Ο Παπαγιάννης;
Κ. Όχι, όχι. (…) όμως καπεταναίους. Μάλιστα στις φυλακές της Τριπόλεως είχα και ανθρώπους με τους οποίους βρεθήκαμε στην ίδια μάχη αντιμέτωποι.
-. Δεν θέλετε να μου πείτε …
Κ. Συμπληρώναμε …, συμπληρώναμε τις αφηγήσεις μας. Πως εξουδετερώθηκε το τάδε πυροβόλο, με ποια ενέργεια; Και εκεί …
-. Ποιος ήτανε αυτός; Πρέπει να το πείτε.
Κ. Έχει πεθάνει τώρα, από την Κεφαλονιά ο Γεράσιμος …, δεν τα θυμάμαι τα ονόματα. Δεν τα θυμάμαι.
-. Θα μου τα δώσετε;
Κ. Ήτανε και άλλοι. Με τους οποίους και αργότερα διατήρησα φιλίες μέχρι την ώρα που ο χρόνος μας απομάκρυνε και δεν μπορώ να τους βρω ή δεν μπορούν αυτοί να με βρούνε. Είναι και πάρα πολύς χρόνος τώρα, πέρασαν 30 τόσα χρόνια.
-. Στρατηγέ πάμε σε δύο τρία βιογραφικά στοιχεία. Μετά από το Ζέρβα και από τον πόλεμο, περάσατε σχολή άλλη υπαξιωματικών, αξιωματικών; Πως μπήκατε στο στρατό ξηράς στη συνέχεια;
Κ. Μάλιστα. Εγώ πέρασα υποχρεωτικώς στο στρατό που δημιουργήθηκε αμέσως μετά την απελευθέρωση. Ως στέλεχος, ως αξιωματικός προερχόμενος εκ του Ζέρβα. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα εξεδόθη διαταγή δια της οποίας μας καθιστούσαν, δεν αναγνωρίζετο η αυτή μας απάνω, ο βαθμός που πήραμε στο βουνό και μας ονόμαζαν υπαξιωματικούς. Το ’47 πέρασα εξετάσεις βρισκόμενος σε μονάδα μάλιστα, η οποία άρχισε πλέον να έχει τις πρώτες εμπλοκές στον εσωτερικό πόλεμο και κατέβηκα από τα χαρακώματα, έδωσα εξετάσεις στη σχολή των ευελπίδων. Τότε ακριβώς είχε προκριθεί το θέμα της εισόδου στην σχολή των ευελπίδων ενός αριθμού αξιωματικών του Ζέρβα, που είχαν ή δεν είχαν δώσει εξετάσεις. Και εγώ έκανα ένα χαρτί χωρίς να ρωτήσω και κανέναν, δεν είδα άλλωστε και κανέναν διατεθειμένο να με συμβουλέψει και ζητούσα να μοιραστώ την τύχη μου με τους πολεμιστές του βουνού. Εξεδόθη διαταγή της εσόδου μας στη σχολή των ευελπίδων. Υπήρξαν σοβαρότατες αντιδράσεις από δύο πλευρές. Από την κυβερνητική πλευρά η οποία προφανώς, αυτό το εξακρίβωσα αργότερα ψάχνοντας τα πράγματα, δεν ήθελαν να υπάρχει αριθμός των επί Ζέρβα προερχόμενων μέσα στη σχολή των ευελπίδων, διότι είχε είδη επανεγκαθιδρυθεί η βασιλεία στην Ελλάδα και οι Ζερβικοί θεωρούντο δημοκρατικά πρόσωπα και δεν έπρεπε … Έτσι άλλωστε αντιμετωπισθήκαμε μέχρι το τέλος, άλλο τι λέει προπαγανδιστικά η άλλη πλευρά.
-. Ένα λεπτό. Οι Ζερβικοί εθεωρούντο αντιβασιλικοί;
Κ. Αντιβασιλικοί. Εκ προοιμίου. Και δεν ήθελαν, συνηγορούσης της ηγεσίας του στρατεύματος τότε, να περάσει ένας μεγάλος αριθμός στη σχολή ευελπίδων. Εγώ είδη είχα κάνει το χαρτί μου και ενώ είχε εκδοθεί η έγκριση εισόδου μας, ανεκλήθη και δημιουργήθηκε ένα σχολείο παρά την σχολή εφέδρων στην Κέρκυρα, στην οποία μας έστειλαν και από την οποία μας έβγαλαν δόκιμους ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα ενός έτους περίπου και πήγαμε στις μονάδες ως αξιωματικοί. Εκεί …
-. Και ξαναπολεμάτε; Δεύτερο σχολείο.
Κ. Και ξαναπολεμήσαμε. Αλλά το θέμα της αλλαγής της πορείας, για μένα που το σκεφτόμουνα πάρα πολύ, δεν ευνοήθηκε από τις εξελίξεις των καταστάσεων. Είχα κατά νου, αφού τελείωσα αυτό, να φύγω είτε προς Αμερική είτε προς Αυστραλία. Αφού πλέον ως κατ’ ιδίαν διδαχθείς με πολιτικά πάντοτε, χωρίς να κάνω εκμετάλλευση και επειδή, μη θεωρηθεί αυτό κολακεία, ήμουνα πάντοτε άριστος μαθητής στο σχολείο, μπόρεσα και πήρα το απολυτήριο του γυμνάσιου και με το απολυτήριο αυτό προχώρησα. Δεν ευνοήθηκα από τις καταστάσεις όπως είπα, διότι ήτανε υποχρεωτική η παραμονή μου στο στρατό, απαγορευτική δηλαδή η έξοδος μας μπροστά στις ανάγκες που δημιουργούνται για την επανασυγκρότηση του στρατού αρχικώς και την αντιμετώπιση των πρώτων δυσμενών καταστάσεων με το δεύτερο αντάρτικο του ΚΚΕ. Δύσκολη η δική μας πιο πέρα επιλογή, γιατί δεν γνωρίζαμε τίποτα από την έξω κοινωνία. Δεν είχα, επί παραδείγματι, να πάω σε έναν ναύαρχο, σε έναν στρατηγό, σε έναν διευθυντή ενός υπουργείου γνωστό, σε έναν δάσκαλο που το λέει ο λόγος, να του πω «Τι με συμβουλεύεις; Τι θα πρέπει να κάνω; » και επειδή ακόμη το ψωμί ήταν δύσκολο να το βρει κανείς έξω, έμεινα εγώ, όπως και οι υπόλοιποι συμμαθητές μας, παρά της πολιτικές πιθανόν αντιλήψεις και πορευτήκαμε στον εμφύλιο όπως το σύνολο του στρατού τότε, αντιπαρατασσόμενοι προς τις δυνάμεις του ΚΚΕ.
-. Πολεμήσατε για δεύτερη φορά. Είσαστε στο βουνό με το όπλο στο χέρι και πολεμάτε για δύο τρία χρόνια ακόμη. Η πολιτεία, αυτή η πολιτεία που βγήκε μετά από τον εμφύλιο νικητής, αυτή η πλευρά, πως σας αντάμειψε για αυτή σας την προσφορά;
Κ. Μα τώρα είναι ερώτημα αυτό κύριε …
-. Ερώτημα είναι, ναι.
Κ. … για το επίπεδο το δικό μας; Δεν μου λέτε, η πολιτεία έναντι της υποσχέσεως της να τιμωρήσει τους υπαίτιους και μάλιστα άμεσα, σύντομα, για το τραγικό συμβάν του Σεμίνα, πως το αντιμετώπισε; Πως αντιμετώπισε τη νοικοκυρά με το φούρνο στην περιοχή του Κηφισού που τρεις φορές καταπλημμύρισε, ύστερα από τις υποσχέσεις του υφυπουργού ότι εντός 24ώρου… Αλλά πέστε μου έστω και μια περίπτωση που η πολιτεία αντάμειψε τα παιδιά της. Εγώ μάλιστα θα μπορούσα να πω ότι απαγορεύω στον εαυτό μου να καθίσταται φιλοκατήγορος, διότι η πολιτεία εκφράζεται από ανθρώπους που εκάστοτε συνθέτουν την εξουσία. Αδυνάμους να διεισδύσουν σε αυτά τα υψηλά νοήματα, τα οποία διατυπώνετε έτσι, ώστε ευκόλως να ερμηνεύεται ότι εκ των μελετών μας υπέπεσε στην αντίληψη μας σαν αδικία έναντι της πολιτείας, έναντι της προσφοράς των πολιτών της
-. Είσαστε οργανωμένος στον Ι.Δ.Ε.Α. ή όχι;
Κ. Όχι, ποτέ. Και δεν δέχτηκα.
-. Σας είχαν κάνει πρόταση;
Κ. Βεβαίως, ναι.
-. Γιατί δεν δεχτήκατε;
Κ. Διότι εγώ ήμουνα αυτεξούσιος των πορειών μου. Δεν είχα δε καμία ανάγκη … Ξέρετε ο Ι.Δ.Ε.Α., όπως τουλάχιστον ελέγετο στα δικά μας επίπεδα, εμάς στον βαθμό του ανθυπολοχαγού και λοχαγού, στα επίπεδα τα δικά μας άφηναν να διαφαίνεται ότι εάν ενταχθούμε θα έχουμε και απολαβές, ταχεία εξέλιξη, καλές μεταθέσεις και λοιπά. Αυτά δεν τα αναζητούσα ποτέ αποδεκτά. Τα θεωρούσα δε ως υποτελειακά για αυτούς οι οποίοι τα αποδέχονταν.
-. Άρα κλειδώσατε …
Κ. Όσοι δε εξ αυτών είχανε ενταχθεί τύχαιναν και τυχαίνουν μέχρι και σήμερα οι επιζώντες, της περιφρονήσεως μου. Γιατί; Από τις μελέτες μου έμαθα ότι ο Ι.Δ.Ε.Α. στο αρχικό του στάδιο δεν είχε ιδιοτελείς ιδέες. Μπορεί να μην ήταν ανώτερες, μπορεί να μην ήταν περιεκτικές του επιπέδου του πατριωτισμού όπως εγώ το ένιωθα, αλλά ήταν αποτέλεσμα των συμβάντων της Μέσης Ανατολής και από εκεί ξεκίνησε ο Ι.Δ.Ε.Α.. Και τα συμβάντα της Μέσης Ανατολής δεν είναι κολακευτικά για την πλευρά εκείνη, η οποία αποφάσισε να δημιουργήσει αυτή την εικόνα την αποδυναμωτική των Ελλήνων, οι οποίοι εμάχοντο εκτός πατρίδος. Ήταν θλιβερή η εικόνα και ξεκίνησε έτσι ο Ι.Δ.Ε.Α.. Ο Ι.Δ.Ε.Α. όμως άφησε να διαχέεται κατά την δική μου περίοδο, την κατοπινή, ότι οι εντασσόμενοι είχαν λαβείν και λοιπά και αυτά εγώ τα περιφρονούσα εξ ιδιοσυστάσεως …
-. Δεν συνέβαινε αυτό; Δηλαδή οι αξιωματικοί που ήταν οργανωμένοι στον Ι.Δ.Ε.Α…
Κ. Αναφέρεται ότι συνέβαινε και συνέβαινε μάλιστα απροκαλύπτως.
-. Προωθούνται;
Κ. Δεν θα … Βεβαίως προωθούνται, βεβαίως προωθούνται. Βεβαίως τύχαιναν της ξεχωριστής μεταχειρίσεως. Αλλά αυτό τουλάχιστον εμένα αλλά και πολλούς άλλους εξ όσων γνωρίζω, δεν επέτρεπε την προδοσία της συνειδήσεως μας.
-. Είχατε αριθμό αριστείων ανδρείας, που σημαίνει ανάλογες πράξεις κορυφαίες στην διάρκεια του αγώνα
ΑΥΡΙΟ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ