«Απαγορεύεται το θαμίζειν εις κέντρα κακόφημα, το συσφαιρίζειν, και βωμολοχεύεσθαι μετά πολιτών…». Απαγορεύεται ακόμη και το «συνομπρελίζεσθαι», στα προαύλια, ανεξαρτήτως καιρού, όπως ανέφερε εσωτερικός κανονισμός των παιδαγωγικών ακαδημιών…
Μνήμες 21ης Απριλίου 1967 και όλα όσα έβαλαν το σχολείο στο «γύψο» αναδείχθηκαν κατά τη διάρκεια της χθεσινοβραδινής ημερίδας, στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου Θεσσαλονίκης, που διοργάνωσαν ο δήμος Θεσσαλονίκης, το ΑΠΘ και η Εταιρία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ) Κ-Δ. Μακεδονίας (1940-74).
Πρώτο μέλημα της δικτατορίας, όπως αναφέρθηκε στη εκδήλωση, ήταν να επιβάλει «σιδερένιο» έλεγχο μέσω δοτών, φιλικών, ή εγκάθετων διοικήσεων σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ξεκινώντας από τις διώξεις «μιασμάτων» (φιλελευθέρων και αριστερών) από την εκπαίδευση και από άλλους θεσμούς, «μη νομιμοφρόνων» και υπόπτων για «αντεθνική» δράση λειτουργών. Παράλληλα, «αναδιοργάνωσε» την εκπαίδευση με τον αναγκαστικό νόμο 129/67 και τον νόμο 651/70, τα οποία ήταν και τα δύο βασικά διατάγματα, με τα οποία πορεύτηκε η εκπαίδευση κατά τη διάρκεια της επταετίας.
Όπως υπογράμμισε ο καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών, Σήφης Μπουζάκης, η δικτατορία άρχισε το ξήλωμα της προηγούμενης «εμπνευσμένης» και «αστικοδημοκρατικής» μεταρρύθμισης του 1964 της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου, με βασικό «αρχιτέκτονα» τον τότε βουλευτή της Ε.Κ. Ευάγγελο Παπανούτσο, υπέρμαχο του εκπαιδευτικού δημοτικισμού και της γλωσσικής μεταρρύθμισης. Η χούντα ανέστειλε σχεδόν όλες τις «πρωτοποριακές για την εποχή τους ρυθμίσεις», αλλά δεν τόλμησε να πάρει πίσω τη δωρεάν παιδεία, την οποία μάλιστα επέκτεινε και στα πανεπιστήμια. Επανέφερε την καθαρεύουσα από την τετάρτη δημοτικού ως επίσημη γλώσσα διδασκαλίας, η υποχρεωτική εκπαίδευση έγινε από εννιάχρονη πάλι εξάχρονη, οι παιδαγωγικές ακαδημίες έγιναν ξανά δίχρονες από τρίχρονες, επανήλθε το ενιαίο εξατάξιο γυμνάσιο με δυνατότητα κατεύθυνσης θεωρητικής, ή τεχνικής, από την Δ’ γυμνασίου, αποσύρθηκαν βιβλία και αντικαταστάθηκαν από άλλα, κ.α. Στις 5 Μαΐου 1967 διακόπτεται η διδασκαλία του μαθήματος «Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος» και το υπουργείο διατάσσει «να αναπτύσσηται εις τους μαθητάς το νόημα και οι σκοποί της Επαναστάσεως και ότι αύτη είναι γνησίως Ελληνική». Απαγορεύονται ακόμη, οι θεατρικές παραστάσεις αρχαίων κειμένων, κριτικών προς τυραννικά καθεστώτα, «Προμηθεύς Δεσμώτης» του Αισχύλου, οι «Ικέτιδες» του Ευρυπίδη, ο «Αίας» του Σοφοκλή, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, κ.α.
«Επίτροποι» και δοτοί πρυτάνεις στα πανεπιστήμια και ένα σύστημα ιεραρχικής «αξιολόγησης» πέντε βαθμίδων στη μέση εκπαίδευση και τεσσάρων βαθμίδων στην πρωτοβάθμια (επιθεωρητές, ελεγκτές, κ.τ.λ.) «εγγυόνταν» ότι δε θα υπήρχαν «παρεκκλίνουσες» συμπεριφορές των εκπαιδευτικών.
« ‘Αλλωστε, τα βασικά κριτήρια αξιολόγησης, όπως προκύπτει από επίσημες αναφορές και κρατικά έγγραφα, ήταν «η ικανότητα προσαρμογής προς τας υποδείξεις», το κοινωνικό φρόνημα, ο βαθμός προσήλωσης στα «ελληνοχριστιανικά ιδεώδη», το «εάν εμφορούνται από αριστερές πεποιθήσεις» τόνισε ο εκπαιδευτικός – ερευνητής Κώστας Νίγδελης.
Ο κ. Νίγδελης ανέφερε ότι οι παρεμβάσεις στην εκπαίδευση, οι διώξεις αντιφρονούντων εκπαιδευτικών, οι παρακολουθήσεις της εκπαιδευτικής αλλά και της εξωσχολικής ζωής καθηγητών και φοιτητών από «συναδέλφους» τους, όπως και των μαθητών τους, αναδεικνύονται μέσα από έγγραφα των υπηρεσιών του χουντικού υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, διατάγματα, συντακτικές πράξεις και γενικώς τα «έργα και τις ημέρες» του καθεστώτος.
Μεταξύ άλλων, παρουσίασε αναφορές, όπου εκφράζονται επιφυλάξεις για τη «νομιμοφροσύνη», ή τα «εθνικά αισθήματα» εκπαιδευτικών, από επιθεωρητές, ή προϊσταμένους τους και εκφέρονται κρίσεις για πρόσωπα, όπως : «..καίτοι υπέγραψε (ενν. δήλωση καταδίκης του επάρατου κομμουνισμού και των παραφυάδων του) …η υπηρεσία δε θεωρεί τη μεταστροφή ειλικρινή…», «εμφορείται, εμμόνως, υπό κομμουνιστικάς ιδέας…», «…αναμίχθηκε το 1951 υπέρ της ΕΔΑ», κ.α.
Λεπτομέρειες μπορούσαν να κρίνουν την σταδιοδρομία στην εκπαίδευση : «…ο αδελφός του πατέρα του φωτογραφήθηκε έξω από το ΑΧΕΠΑ (το 1963), όπου νοσηλευόταν (ενν. μετά τη δολοφονική επίθεση) ο Γρηγόρης Λαμπράκης…», «…μίλησε υπέρ της καταργήσεως του προσκοπισμού…», «…έβγαινε για κυνήγι, μετά επικινδύνου κομμουνιστού…», κ.α.
Μια σειρά από εγκύκλιους, εξειδίκευε τις απαιτήσεις της δικτατορίας από την εκπαίδευση.
«Στο «χειρουργικό τραπέζι», προκειμένου να «εξυγιανθεί» θα «προσδεθεί» εκτός της χώρας και η εκπαίδευση της», τόνισε ο πρόεδρος της Ε.Δ.Ι.Α, Τριαντάφυλλος Μηταφίδης, αναφέροντας ότι πολλές ήταν οι παραινέσεις των επιθεωρητών για κάθε είδους «απόκλιση» από την «Εθνική και Ηθική Διαπαιδαγώγηση (ΕΗΔ)» και περιελάμβαναν, μεταξύ άλλων, υποδείξεις για το υποχρεωτικό κούρεμα των μαλλιών, το μήκος της μαθητικής ποδιάς και την κορδέλα με τα εθνικά χρώματα στα μαλλιά, τον εκκλησιασμό, τη λογοκρισία και την απαγόρευση χιλιάδων βιβλίων και κυρίως προτροπές για τη μαθητική και φοιτητική συμπεριφορά.
«…Των εριτίμων κυριών και δεσποινίδων, η ατιμέλεια προκαλεί αποστροφήν. Ούτω, έτι πλέον το καπνίζειν υπό των γυναικών, το μινιφουστοφορείν, το οφρυοβλεφαρογράφειν σκορπίζουν αηδίαν, διότι το Εκπαιδευτήριον δεν είναι αίθουσα ντιορικών επιδείξεων αλλά ιερά Κιβωτός θείων λειτουργημάτων» παρατηρούσε αυταρχικός, επιθεωρητής εκπαίδευσης της περιόδου.
Ωστόσο, η εκπαίδευση, με ραχοκοκαλιά το φοιτητικό κίνημα, είναι ο κύριος αιμοδότης των πάμπολλων αντιδικτατορικών οργανώσεων (ΠΑΜ, Ρήγας Φεραίος, Δημοκρατική ‘Αμυνα, Σπουδαστική – Λαϊκή Πάλη, Αντι-ΕΦΕΕ, ΚΚΕ-ΚΝΕ,ΟΜΛΕ, ΕΚΚΕ,-ΑΑΣΠΕ, ΠΑΚ, ανένταχτοι, κ.α.) ενώ και οι λειτουργοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, μέσω της ΟΛΜΕ και των ανακοινώσεων της, αντιδρούσαν σταθερά στο χουντικό διάταγμα 651/ 70, ζητώντας ως το τέλος την κατάργηση του.
«Έλληνες δάσκαλοι σταθείτε στο ύψος του κοινωνικού σας ρόλου. Πείτε στα παιδιά σας την αλήθεια. Συμπαρασταθείτε στις απεργίες, διαδηλώσεις και καταλήψεις, στον αγώνα του ελληνικού λαού ενάντια στον φασισμό. Τα πανεπιστήμια όλης της χώρας κρατάνε και σας περιμένουν» μετέδιδε ο ραδιοφωνικός σταθμός του «Ελεύθερου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης», από την Πολυτεχνική Σχολή, τη νύχτα της 16ης προς 17ης Νοεμβρίου 1973, την κορυφαία στιγμή του αντιδικτατορικού κινήματος.
Ωστόσο, όπως υπογράμμισε στη διάρκεια της ημερίδας, ο εκπαιδευτικός και διδάκτορας ιστορίας της εκπαίδευσης Τριαντάφυλλος Δούκας, η συντηρητική στροφή στην εκπαίδευση και ο αυταρχισμός του καθεστώτος, συγκρούονταν με τις διεθνείς τάσεις εκσυγχρονισμού και φιλελευθεροποίησης, τα ριζοσπαστικά κινήματα, τα διεθνή νέα ρεύματα, δημιουργώντας μια κορυφαία αντίφαση σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας. Έτσι μετά το 1970 παρατηρήθηκε και μια τάση «φιλελευθεροποίησης» και μέσα σε θεσμούς της χούντας, από συνεργαζόμενα στελέχη της, είτε από τεχνοκράτες που πλαισίωσαν κατ’ απαίτησή της θέσεις σε ακαδημαϊκά, ή εποπτικά ιδρύματα, ενώ ανεστάλη το μέτρο της προληπτικής λογοκρισίας και άρχισε μια σημαντική εκδοτική δραστηριότητα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Επιτροπή Παιδείας που συστάθηκε το διάστημα 1971-73 υπήρξαν και μετριοπαθείς φωνές, αν και οι προτάσεις της, που παραδόθηκαν στη δοτή κυβέρνηση Μαρκεζίνη, δεν εφαρμόστηκαν ποτέ και δεν επηρέασαν την εκπαιδευτική διαδικασία.
Στο πλαίσιο, «εκσυγχρονιστικών», αν μπορούν να θεωρηθούν έτσι, εγχειρημάτων της χούντας καταλογίζεται η ίδρυση των ΚΑΤΕ (Κέντρα Ανώτατης Τεχνικής Εκπαιδεύσεως), πέντε αρχικά (σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο, Πάτρα, Λάρισα), τα οποία εξελίχθηκαν μεταδικτατορικά στα ΚΑΤΕΕ.
Η μεταπολίτευση θα επαναφέρει τις βασικές ρυθμίσεις (ν. 309/ 76 και 576/ 77) της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης Παπανούτσου, του 1964 – ένα «γερασμένο νεογέννητο» κατά την έκφραση της Μ. Ηλιού – τις οποίες θα προωθήσει θαρραλέα και παρά τις αντιδράσεις, ως ο υπουργός Παιδείας της πρώτης κυβέρνησης της ΝΔ, ο Γ. Ράλλης και οι οποίες θα δικαιώσουν με την ψήφιση τους, τον παλιό βουλευτή της Ε.Κ. και μεταπολιτευτικά της ΝΔ Ευ. Παπανούτσο, που θα έχει την ευκαιρία να τις υποστηρίξει στη βουλή.
Ήδη, ο Ε. Παπανούτσος από το 1965 «προφητικά» είχε χαρακτηρίσει αρθρογραφώντας, ως «ανεπανόρθωτες» τις εκπαιδευτικές αλλαγές του 1964, απευθυνόμενος σε όσους διαφωνούσαν, αλλά και σε όσους μετέπειτα θα επιχειρούσαν να τις αλλάξουν.
«Ούτε τη δωρεάν παιδεία είναι δυνατόν να στερήσετε πια από τα παιδιά του ελληνικού λαού, ούτε την υποχρεωτική μέση παιδεία, θα τολμήσετε να αρνηθείτε στη νεότητα της αυριανής Ελλάδας, ούτε θα αποπειραθείτε να αποσπάσετε από τα χέρια των μαθητών μας τις μεταφράσεις των Αρχαίων …Υπάρχουν πράγματα που όταν γίνονται δεν ξεγίνονται. Ανεπανόρθωτα τα ονομάζουμε….».
Φ. Γρηγοριάδης-ΑΠΕ