Ποιες ήταν οι περίφημες «ωμότητες» που διέπραξε ο Ελληνικός στρατός κατά τη διάρκεια της αποβίασής του στη Σμύρνη.; Πολλοί έχουν σπεύσει κατά καιρούς να μας πείσουν ότι ο Ελληνικός στρατός έκανε κι αυτός αγριότητες εναντίον των Τούρκων. Δεν υπάρχει τίποτα που να αποδεικνύει αυτούς τους ισχυρισμούς. Τα όσα έγιναν κατά την αποβίβαση του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη αλλά και καθ΄ όλη τη διάρκεια της εκστρατείας και της υποχώρησης έχουν καταγραφεί από αυτόπτες μάρτυρες.
Ο Τ.Χόρτον,Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη εκείνες τις ημέρες περιγράφει τι έζησε και δίνει τη δική του άποψη για το ρόλο του ΄Υπατου Αρμοστή Στεργιάδη.
“Πολλά έχουν λεχθεί για ωμότητες και σφαγές που διέπραξαν τα ελληνικά στρατεύματα κατά την αποβίβαση τους στη Σμύρνη στις 15 Μαίου 1919. Στην πραγματικότητα, τα γεγονότα που δι-δραματίστηκαν εκείνη και τις επόμενες δυο-τρεις μέρες μεγαλοποιήθηκαν τόσο πολύ, ώστε η κοινή γνώμη έμεινε με την εντύπωση ότι είχαν πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις ακόμα και από την οργανωμένη εξόντωση ολόκληρων εθνών από τους Τούρκους. Καμία σημασία δεν φαίνεται να δόθηκε στην ταχεία αποκατάσταση της δημόσιας τάξης από τις ελληνικές αρχές και την άμεση τιμω ρία των κυριότερων ενόχων, αρκετών από αυτούς με θάνατο.
Τα πραγματικά γεγονότα, όπως τα πληροφορήθηκα από Αμερικανούς ιεραποστόλους, επιχειρηματίες και άλλους μάρτυρες αναμφισβήτητης αξιοπιστίας, έχουν ως εξής: το βράδυ πριν την απόβαση συναντήθηκαν οι διοικητές των συμμαχικών ναυτικών μονάδων και όπως με πληροφόρησε άτομο που παραβρέθηκε στη συνάντηση, συζήτησαν το σχέδιο της απόβασης. Ο πληροφοριοδότης μου μού είπε πως ο Αμερικανός Διοικητής ήταν της γνώμης να υπάρξει συνεργασία με τους Έλληνες για την αστυνόμευση διαφόρων τμημάτων της πόλης από ναύτες των συμμαχικών δυνάμεων. Ο Βρετανός συνάδελφός του όμως υποστήριζε ότι θα έπρεπε να αφήσουν τους έλληνες «να κάνουν μόνοι τους όλη τη δουλειά». Η πληροφορία αυτή μου έρχεται από δεύτερο χέρι και δεν μπορώ να τη διασταυρώσω, μου φαίνεται όμως αληθοφανής και πιθανή.
Έτσι κι αλλιώς, η συμβουλή που αποδίδεται στον Αμερικανό ήταν μεν σωστή από πρακτική άποψη, δεν ήταν όμως δυνατό να εφαρμοστεί για προφανείς λόγους: οι Σύμμαχοι δεν ήταν σε θέση να αποβιβάσουν αγήματα γιατί, όπως συνήθως, «ήταν απλοί παρατηρητές». Επίσης, υπήρχε τέτοια αντιζηλία ανάμεσα τους σχετικά με το μέλλον της Μικράς Ασίας, που δεν ήταν δυνατόν να αποφασίσουν μια απόβαση είτε όλοι μαζί είτε ο καθένας ξεχωριστά. Αυτή ήταν και η πρώτη ένδειξη της έλλειψης ομαδικής συμπαράστασης εκ μέρους των Συμμάχων, που προκάλεσε τελικά την ελληνική συμφορά και την καταστροφή της Σμύρνης.
Η όλη ευθύνη της απόβασης ρίχτηκε λοιπόν στους Έλληνες. Η απόβαση τους πραγματοποιήθηκε ανάμεσα σε έναν τουρκικό πληθυσμό που είχε προσβληθεί θανάσιμα και μόνο με την ιδέα τής άφιξης ελληνικού στρατού στην πόλη. Παρόμοια προσβολή θα ένιωθαν οι λευκοί κάτοικοι του Μωάμεθ αν η πόλη τους είχε καταληφθεί από στρατεύματα νέγρων. Για τον Τούρκο, ο Έλληνας δεν είναι μόνο «άπιστος σκύλος» αλλά και πρώην σκλάβος.
Καθώς τα ελληνικά στρατεύματα προχωρούσαν προς την κατεύθυνση του Τουρκικού Διοικητηρίου που βρισκόταν στην τουρκική συνοικία, άρχισαν να πυροβολούνται από ελεύθερους σκοπευτές. Όπως με πληροφόρησαν πολυάριθμοι αυτόπτες μάρτυρες, όχι αυτόχθονες της Σμύρνης, οι σποραδικοί πυροβολισμοί γρήγορα εξελίχτηκαν σε ομοβροντίες.
Ο υγιεινολόγος του Αμερικάνικου Νοσοκομείου, που βρίσκεται στην περιοχή του Κονάκ, μου διηγήθηκε το ακόλουθο περιστατικό: στο άκουσμα των πυροβολισμών, έτρεξε στον κήπο τού νοσοκομείου γιατί φοβήθηκε ότι αν οι ελεύθεροι σκοπευτές βρίσκονταν εκεί. θα προσείλκυαν ίσως ελληνικά πυρά. Πράγματι, είδε έναν Τούρκο να πυροβολεί σκαρφαλωμένος σε ένα δέντρο τής αυλής του νοσοκομείου. Έστρεψε το περίστροφο του κατά πάνω του και τον πρόσταξε να κατέβει κάτω. Ο Τούρκος υπάκουσε. Ο πληροφοριοδότης αυτός είναι Αμερικανός πολίτης, γεννημένος στις Ηνωμένες Πολιτείες και όχι ελληνικής ή αρμενικής καταγωγής.
Οι Έλληνες συγκέντρωσαν έναν αριθμό αιχμαλώτων τους οποίους υποχρέωσαν να παρελάσουν με τα χέρια ψηλά στην προκυμαία, μπροστά στα συμμαχικά και αμερικανικά πολεμικά. Λέγεται ότι τραυμάτισαν με τις ξιφολόγχες τους αρκετούς από τους αιχμαλώτους μπροστά στα μάτια του κόσμου που παρακολουθούσε από τα σπίτια και τα πλοία. Αν και μερικοί Τούρκοι σκοτώθηκαν με τον τρόπο αυτό. δε μπορούμε να μιλήσουμε για σφαγή με το πνεύμα μαζικής εξόντωσης αιχμαλώτων. Η ενεργέια αυτή ήταν δολοφονική, καταδικαστέα και βλακώδης και απόκειται στους Ελληνες να τη δικαιολογήσουν όσο πιο καλά μπορούν.
Με αφορμή τα επεισόδια αυτά. η πόλη ξεσηκώθηκε. Επακολούθησαν ταραχές και σκοτώθηκαν ακόμη μερικοί Τούρκοι. Οι Αμερικανοί αυτόπτες μάρτυρες δίνουν διάφορες εκτιμήσεις για τον αριθμό των νεκρών, που εκτιμούν μεταξύ πενήντα και τριακοσίων ατόμων. Η τελευταία αυτή εκτίμηση είναι υπερβολική. Παράλληλα, τόσο στη Σμύρνη όσο και στις γύρω περιοχές, έγιναν σημαντικές λεηλασίες…
…Και ήταν στο σημείο αυτό που ο Έλληνας Γενικός Διοικητής επέδειξε την αποφασιστικότητα του και τις εξαιρετικές ικανότητες που χαρακτήρισαν τη δράση του σε ολόκληρο το διάστημα της ελληνικής διακυβέρνησης της Σμύρνης. Πολύ γρήγορα, κατέστειλε εντελώς τις ταραχές και τιμώρησε αυστηρά τους ενόχους. Τρεις Έλληνες που πρωτοστάτησαν στα επεισόδια οδηγήθηκαν σε μια πλατεία δίπλα στις γραμμές του σιδηρόδρομου που συνδέει τον Μπουτζά με τη Σμύρνη και τουφεκίστηκαν δημόσια. Τους έθαψαν δε σε ένα σημείο όπου οι τάφοι τους ήταν ορατοί από όλους όσοι έκαναν τη διαδρομή μεταξύ του δημοφιλούς αυτού θερινού προαστείου και της Σμύρνης. Οι τρεις αυτοί είχαν προηγουμένως δικαστεί από το στρατοδικείο και η ποινή εκτελέστηκε αμέσως.
Από το στρατοδικείο δικάστηκαν επίσης και άλλοι πολλοί, οι οποίοι καταδικάστηκαν σε μικρότερες ποινές. Η κοινή γνώμη πληροφορήθηκε με τον τρόπο αυτόν ότι όσοι Έλληνες διετάρασσαν την ειρήνη θα τιμωρούνταν αυστηρότερα από τους Τούρκους. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε σταθερά σε όλη τη διάρκεια της ελληνικής διοικήσεως και συνέβαλε ουκ ολίγον στην έλλειψη δημοτικότητας του κ. Στεργιάδη μεταξύ των ντόπιων χριστιανών.
Ο κ. Στεργιάδης, ο Ελληνας Ύπατος Αρμοστής, εξέδωσε διαταγή, σύμφωνα με την οποία όσοι είχαν στην κατοχή τους κλοπιμαία υποχρεούνταν να τα επιστρέψουν αμέσως. Η διαταγή πρόβλεπε αυστηρές ποινές για τους παραβάτες και όριζε τόπο παράδοσης των αντικειμένων μια μεγάλη αποθήκη στην οδό Franque. Πράγματι, παραδόθηκαν σχεδόν όλα τα λάφυρα. Όσοι Τούρκοι ισχυρίζονταν ότι είχαν πέσει θύματα ληστείας, κλήθηκαν από την Αρμοστεία να υποβάλουν αιτήσεις αποζημιώσεως στην ελληνική κυβέρνηση. Οι αιτήσεις αυτές γινόντουσαν δεκτές με τόσο συνοπτική διαδικασία, που πολυάριθμοι Τούρκοι κέρδισαν τεράστια ποσά υποβάλλοντας ψευδείς ή μεγαλοποιημένες απαιτήσεις. Παράλληλα, πολλοί Ελληνες γαιοκτήμονες και πρόκριτοι των μικρότερων πόλεων συνέβαλαν σημαντικά στην αποκατάσταση της δημόσιας τάξης στις αγροτικές περιοχές, φοβερίζοντας τους χωρικούς και προστατεύοντας τους Τούρκους.
Ανάμεσα τους διακρίθηκε κάποιος κ. Αδαμόπουλος, ιδιοκτήτης ενός τεράστιου αγροκτήματος στο Δεβελήκιοϊ, ένα χωριό τριάντα πέντε περίπου μίλια έξω από την Σμύρνη. Ο κ. Αδαμόπουλος ανάγκασε τους κολίγους του να επιστρέψουν πρόβατα και άλλα αντικείμενα που είχαν πάρει από τους Τούρκους και απείλησε με φρικτή τιμωρία οποιονδήποτε Ελληνα τολμούσε να βλάψει Τούρκο.
Υπήρχε επίσης ένας δικηγόρος ονόματι Αθηνογένης. ο οποίος κατέστειλε την ανταρσία των Ελλήνων χωρικών του Μπουτζά. εξηγώντας τους το αληθινό νόημα της ελληνικής απόβασης. Ο κ. Αθηνογένης επισκέφτηκε αργότερα την Αμερική εκ μέρους τού αυτονομιστικού κινήματος της Μικράς Ασίας και άφησε πολύ καλές εντυπώσεις.
Στον κατάλογο αυτόν θα πρέπει να προστεθεί κάποια κυρία Μπαλτατζή, σύζυγος ενός πολιτογραφημένου Αμερικανού υπηκόου. Η κυρία Μπαλτατζή επισκέφτηκε ένα αγρόκτημα ιδιοκτη σίας της κοντά στη Σμύρνη και έβαλε τους χωρικούς σε τάξη. Η ηρεμία αποκαταστάθηκε σύντομα τόσο χάρη στην επιρροή τής ανώτερης τάξης των Ελλήνων, όσο και λόγω των αυστηρών μέ τρων που πήρε η ελληνική πολιτική διοίκηση. Η αποκατάσταση της δημόσιας τάξης σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα δεν απο τελεί τίποτε λιγότερο από θαύμα, αν αναλογιστεί κανείς τους διωγμούς που είχαν υποστεί οι Ελληνες λίγον καιρό πριν. Στο πρόσφατο παρελθόν, πολλοί από τους Έλληνες χωρικούς είχαν ληστευτεί και κακοποιηθεί από αυτούς ακριβώς τους Τούρκους στους οποίους ευχαρίστως ήθελαν τώρα να ανταποδώσουν τα ίσα.
Η παράθεση ενός και μόνο περιστατικού αρκεί για να εικονογραφήσει τις τόσο οδυνηρές μνήμες των χριστιανών χωρικών: ένας μικροκτηματίας με πολυάριθμη οικογένεια είχε φυτέψει ένα χωράφι με φασόλια για να θρέψει τη γυναίκα και τα παιδιά του. Ας θυμηθούμε εδώ ότι τα φασόλια αποτελούσαν βασικό είδος διατροφής των κατοίκων της περιοχής. Ένας Τούρκος αξιωματικός έβαλε το άλογο του στο χωράφι να βοσκήσει. Όταν ο γεωργός τον παρακάλεσε να δέσει το άλογο στον διπλανό αγρό, όπου υπήρχε πολύ καλό χορτάρι για βοσκή, ο αξιωματικός τον μαστίγωσε και τον περιέλουσε με υβριστικά και περιφρονητικά επίθετα μπροστά στην οικογένεια και τους συγχωριανούς του. Αυπό είναι ένα απλό περιστατικό που σκιαγραφεί τη γενική συμπεριφορά των Τούρκων προς τους χριστιανούς. Το παρέθεσα διότι υπέπεσε στην προσωπική μου αντίληψη και διότι γνώριζα τον γεωργό, ο οποίος ήταν ένας αξιόλογος και αξιοσέβαστος άνθρωπος.
Πριν την απόβαση του ελληνικού στρατού, οι περισσότεροι Ελληνες είχαν υποστεί αξέχαστες προσβολές και αδικίες και η ανάμνηση τους σιγόβραζε στις καρδιές τους. Μια φορά. στεκόμουνα στο μπαλκόνι του Προξενείου και είδα έναν Τούρκο αμαξηλάτη να προσπερνά κάποιον Έλληνα συνάδελφο του και να τον χτυπά με το μαστίγιο του. Ήταν μια άνανδρη πράξη γιατί οποιαδήποτε αντίσταση εκ μέρους του Έλληνα σήμαινε βέβαιο θάνατο και δεν υπήρχε κανείς στον οποίο θα μπορούσε να καταφύγει για να βρει το δίκιο του. Οι περισσότεροι Έλληνες που άρπαξαν πρόβατα Τούρκων μετά την απόβαση, απλώς προσπαθούσαν να πάρουν πίσω αυτά που τους είχαν κλέψει οι ίδιοι προηγουμένως.
Ένα περίεργο περιστατικό, που θα γίνει απόλυτα κατανοητό στις Ηνωμένες Πολιτείες και ιδιαίτερα στο Νότο συνέβηκε σε ένα χωριό κοντά στη Σμύρνη. Κάποιος ισχυρός Τούρκος είχε βιάσει πολλές χριστιανές κοπέλες και. αμέσως μετά την απόβαση, οι πατεράδες και τα αδέλφια τους τον συνέλαβαν και τον κρέμασαν. Η αρετή των γυναικών τους αποτελεί ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο σημείο για τους Έλληνες.
Ο κ. Στεργιάδης ήταν ένας πολύ αξιόλογος άνθρωπος. Ήταν Κρητικός σαν τον κ. Βενιζέλο, ο οποίος τον είχε επιλέξει προσω πικά για τη θέση του Ύπατου Αρμοστή, που δυσκολότερη δεν εί ναι εύκολο να φανταστεί κανείς. Είχε πολύ αυστηρή αίσθηση του δικαίου και τον χαρακτήριζε υψηλό αίσθημα καθήκοντος. Ζούσε σαν ερημίτης, δεν αποδεχόταν καμία πρόσκληση και δεν εμφανιζόταν ποτέ σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Επιθυμούσε, όπως με πληροφόρησε ο ίδιος, να μη δέχεται φιλοφρονήσεις και να μη δημιουργεί δεσμούς, έτσι ώστε να μπορεί να αποδίδει ίση δικαιοσύνη σε όλους, υψηλά και χαμηλά ιστάμενους. Γρήγορα έγινε γνωστό ότι. όταν εξέδιδε μια διαταγή, είχε την απαίτηση να υπακούεται από όλους.
Θυμάμαι ότι ήμουν παρών σε μία σημαντική λειτουργία στην Ορθόδοξη Μητρόπολη, όπου είχαν προσκληθεί οι εκπρόσωποι των διαφόρων δυνάμεων και οι κυριότερες ελληνικές αρχές. Ο ‘Ύπα τος Αρμοστής είχε δώσει εντολή ότι η λειτουργία θα έπρεπε να είναι απολύτως θρησκευτική και χωρίς καμία πολιτική χροιά. Δυστυχώς, ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος, ο οποίος δολοφονήθηκε αργότερα από τους Τούρκους, περιέλαβε στο κήρυγμα του κάποια στοιχεία πολιτικής, πράγμα που είχε τη συνήθεια να κάνει. Ο Στεργιάδης. που στεκόταν κοντά του τον διέκοψε λέγοντας: «Αφού σας είπα ότι δεν θέλω τέτοια πράγματα!»
Ο Αρχιεπίσκοπος κατακοκκίνισε,ξεροκατάπινε. διέκοψε την ομιλία του απότομα με το «Εις το όνομα του Πατρός και του Υιου και του Αγίου Πνεύματος,Αμήν» και κατέβηκε από το βήμα.
Μια άλλη φορά, ο Ύπατος Αρμοστής βρισκόταν καθ’ οδόν προς ένα χωριό του εσωτερικού για να κάνει τα εγκαίνια ενός σχολείου, όταν κάποιος από τη συνοδεία του είπε: «Κυκλοφορούν διάφορες δυσάρεστες ιστορίες για τον ιερέα της περιοχής. Αρνήθηκε, λέει να τελέσει την κηδεία του παιδιού μιας φτωχής γυναίκας γιατί δεν είχε να του πληρώσει όλο το απαιτούμενο ποσό και έτσι το παιδί θάφτηκε αδιάβαστο».
Ο Ύπατος Αρμοστής δεν φάνηκε να δίνει σημασία, ούτε και εξέφρασε καμία γνώμη. Όταν έφτασε στο χωριό, τον προϋπάντησε μια επιτροπή με τον δήμαρχο, τον ιερέα και άλλους. Μόλις του παρουσίασαν τον ιερέα, ο Στεργιάδης τον χαστούκισε γερά στο πρόσωπο λέγοντας: «Παλιάνθρωπε! Δεν θέλω να σε ξέρω! Αποτελείς ντροπή για την Εκκλησία και το ελληνικό έθνος». «Μα αυτός δεν είναι ο ίδιος ιερέας. Εξοχότατε», εξήγησαν οι παριστάμενοι. «Αυτός είναι καλός άνθρωπος. Τον άλλον τον διώξαμε». «Δώστε του εκατό δραχμές για τους φτωχούς του», είπε ο Αρμοστής στον γραμματέα του και το επεισόδιο έληξε εκεί. Παρά το λάθος, είχε εκφράσει δυναμικά τη γνώμη του για το είδος του ανθρώπου που αντιπροσώπευε ο ένοχος ιερέας.