Του Δημήτρη Καιρίδη
Με τον όρο Τσάμηδες χαρακτηρίζονταν οι αλβανικής καταγωγής μουσουλμάνοι της Ηπείρου, κυρίως της Θεσπρωτίας, που βρέθηκαν εντός της διευρυμένης ελληνικής επικράτειας, με την αποχώρηση των Οθωμανών από την περιοχή και τη νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού το 1912-1913.
Η μουσουλμανική αυτή μειονότητα εξαιρέθηκε από την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας που προέβλεψε η συνθήκη της Λωζάνης το 1923. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, το ελληνικό κράτος προχώρησε στον αναδασμό των μεγάλων ιδιοκτησιών των Τσάμηδων μπέηδων της Ηπείρου για την αποκατάσταση των χιλιάδων άκληρων αγροτών και των Ελλήνων προσφύγων από την Τουρκία που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Στο πέρασμα του χρόνου, σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού αυτού εμπεδώθηκε η αλβανική εθνική συνείδηση, καθώς από το 1913 είχε δημιουργηθεί το ανεξάρτητο αλβανικό κράτος.
Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μεγάλο μέρος της μειονότητα αυτής συνεργάσθηκε με τους εχθρούς της Ελλάδας: πρώτα κατά την εισβολή και την προέλαση των Ιταλών στην ελληνική μεθόριο το φθινόπωρο του 1940 και έπειτα με τις ιταλικές και τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Ο στόχος κάποιων εθνικιστών ήταν η απόσπαση της Θεσπρωτίας από την ελληνική επικράτεια και η ενσωμάτωσή της στην Αλβανία, εκμεταλλευόμενοι τη δυσαρέσκεια των Τσάμηδων από τη μεταχείριση που τους είχε επιφυλάξει το ελληνικό κράτος στο παρελθόν.
Σε αντίποινα, ο ΕΔΕΣ, που είχε την έδρα του την Ήπειρο, προχώρησε, προς το τέλος του πολέμου, σε εκκαθαρίσεις του τσαμικού στοιχείου, με αποτέλεσμα την αποχώρηση περί των 25.000 Τσάμηδων στην Αλβανία. Την επαύριον της λήξης του πολέμου, το ελληνικό δικαστήριο δωσιλόγων στα Ιωάννινα καταδίκασε γύρω στους 2.000 Τσάμηδες για συνεργασία και δήμευσε τις περιουσίες τους.
Επισήμως, τσαμικό ζήτημα δεν υφίσταται. Υπάρχουν μόνο κάποιες οργανώσεις, από τους απογόνους αυτού του πληθυσμού εντός της Αλβανίας, που πιέζουν τα Τίρανα να το θέσουν, διεκδικώντας την επιστροφή των περιουσιών τους. Νομικά, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει αποφανθεί ότι δεν υπάρχει θέμα. Πρώτον, γιατί το όποιο θέμα αφορά την περίοδο πριν την ίδρυσή του και δεύτερον γιατί αυτό αφορά δωσίλογους.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η εκδίωξη των Τσάμηδων ήταν μια από τις πάρα πολλές ανάλογες περιπτώσεις αντιποίνων που σημειώθηκαν σε ολόκληρη την ανατολική, κυρίως, Ευρώπη με τη λήξη του πολέμου. Το Δικαστήριο έχει νομολογήσει για την περίπτωση των Σουδητών Γερμανών υπέρ της Τσεχοσλοβακίας και γι’ αυτό δεν έχει υπάρξει προσφυγή εναντίον της Ελλάδας ούτε στα ελληνικά δικαστήρια ούτε, πολύ περισσότερο και αφού εξαντληθούν τα ελληνικά ένδικα μέσα, στα ευρωπαϊκά.
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι το γεγονός ότι για μέρος της ελληνικής Αριστεράς, οι Τσάμηδες είναι θύματα κρατικής βίας. Με άλλα λόγια, η παράταξη που καταδικάζει αναφανδόν τον δωσιλογισμό και τον έχει κάνει σημαία της ιστορικής της μνήμης εμφανίζεται έτοιμη να τον συγχωρήσει όταν οι δωσίλογοι δεν είναι Έλληνες στο φρόνημα και ανήκουν σε μια εθνο-θρησκευτική μειονότητα.