Εμείς, οι μοντέρνοι, πιστεύουμε στο δόγμα των «βαθύτερων αιτίων», σύμφωνα με το οποίο πίσω από τη φονική οργή βρίσκονται πάντα ισχυρές κοινωνικές πιέσεις. Οι ποιητές της Αρχαιότητας όμως, δεν έβλεπαν έτσι τα πράγματα. Θεωρούσαν πως η φονική οργή αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Πίστευαν, όπως το έχει γράψει ο Αντρέ Γκλικσμάν, ότι «η καταστροφική αρχή κατοικεί μέσα μας». Ή απέδιδαν αυτή την οργή σε οξύθυμους θεούς, που τα κίνητρά τους δεν χρειάζονταν καμιά εξήγηση.
Για τους ποιητές, οποιοσδήποτε μπορούσε να βυθιστεί σε μια φονική οργή – ένας ηττημένος λαός, μια τραυματισμένη γυναίκα ή ένα θύμα των θεών. Αυτό που τραβούσε την προσοχή τους ήταν η ίδια η οργή, όχι οι ρίζες της ή τα υποτιθέμενα αίτιά της. Η Αινειάδα είναι τόσο ένα ταξίδι δια μέσου της Μεσογείου όσο και ένα ταξίδι μέσα από τα διάφορα στάδια αυτής της οργής.
Εμείς, οι μοντέρνοι, προτιμάμε τους ερευνητές των κοινωνικών επιστημών από τους ποιητές, επειδή πιστεύουμε ότι ο κόσμος υπόκειται σε μια απρόσωπη λογική αιτίου και αιτιατού, την οποία αποκαλύπτουν οι κοινωνικές επιστήμες. Βλέποντας ένα τρομοκρατικό κίνημα να εξαπλώνεται σε όλο τον κόσμο, είμαστε πεισμένοι ότι πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία του σε μια καταστροφική αρχή που βρίσκεται έξω από τους ίδιους τους τρομοκράτες.
Στρεφόμαστε τότε προς τους ειδικούς των κοινωνικών επιστημών, οι οποίοι δεν έχουν πρόβλημα να εντοπίσουν την αιτία: Είναι θέμα επαγγελματικής ταυτότητας. Τι μας λένε λοιπόν οι οικονομολόγοι; Ότι η τρομοκρατική παράνοια έχει ένα βαθύτερο αίτιο: Τη φτώχεια. Τι μας λένε οι γεωγράφοι; Ότι πίσω από το κύμα της τρομοκρατίας βρίσκεται η αύξηση της ξηρασίας στη Μέση Ανατολή. Τα «βαθύτερα αίτια» της ισλαμιστικής τρομοκρατίας είναι όσα και οι ειδικοί των κοινωνικών επιστημών.
Οι τελευταίοι λένε τα πάντα, και τα αντίθετά τους. Μας λένε ότι το βαθύτερο αίτιο του ισλαμιστικού τζιχάντ είναι η εισβολή ξένων δυνάμεων στην Τσετσενία ή την Παλαιστίνη, τη στιγμή που στη Ράκα και σε άλλες περιοχές της Συρίας ο ξένος εισβολέας είναι οι ίδιοι οι τζιχαντιστές. Μας λένε ότι πίσω από τις τρομοκρατικές οργανώσεις βρίσκεται το χάος που ακολούθησε την ανατροπή των δικτατόρων, όπως στη Λιβύη, ενώ στο Μαρόκο συνδέουν την τρομοκρατία με την αδυναμία ανατροπής της μοναρχίας. Μας λένε ότι η τρομοκρατία στην Αίγυπτο οφείλεται στον δεσποτισμό του στρατηγού Σίσι, ενώ στην Τυνησία οφείλεται στο τέλος του δεσποτισμού του Μπεν Άλι. Μας λένε ότι αίτιο της ισλαμιστικής τρομοκρατίας σε όλο τον κόσμο είναι ο σιωνισμός, αλλά στη Συρία οι παγκόσμιοι ηγέτες του αντισιωνισμού μας έχουν δώσει να καταλάβουμε ότι προτιμούν να σφάζονται μεταξύ τους.
Πριν από το 2011, θεωρούσαμε ότι η τρομοκρατία οφειλόταν στην αμερικανική παρουσία στο Ιράκ. Μετά το 2011, τα πράγματα άλλαξαν: Τώρα φταίει η αποχώρηση των Αμερικανών από το Ιράκ. Η ανεργία εξηγεί τα πάντα: Όμως οι τρομοκράτες ανθούν και στη Βρετανία, όπου η ανεργία είναι χαμηλή. Η χαμηλή μόρφωση εξηγεί τα πάντα: Όμως, επικεφαλής του Ισλαμικού Κράτους είναι ένας πτυχιούχος των ισλαμικών επιστημών, που διευθύνει το πιο σύγχρονο δίκτυο προπαγάνδας στον κόσμο.
Μας λένε ότι αιτία της ισλαμιστικής τρομοκρατίας είναι η ισλαμοφοβία – τη στιγμή που οι περισσότεροι τρομοκράτες προέρχονται από μουσουλμανικές χώρες όπου η ισλαμοφοβία δεν αποτελεί πρόβλημα. Στη Γαλλία, η τρομοκρατία υποτίθεται πως γεννήθηκε από την απαίτηση να προσαρμοστούν οι μετανάστες στον γαλλικό πολιτισμό. Στη Βρετανία, η τρομοκρατία προήλθε από το αντίθετο: Την άρνηση των υπερμάχων του πολυπολιτισμικού μοντέλου να ζητήσουν από τους μετανάστες να προσαρμοστούν…
Στην πραγματικότητα, το δόγμα των «βαθύτερων αιτίων» έχει αποτύχει παταγωδώς να εντοπίσει τα αίτια της τρομοκρατίας. Κι αυτό, επειδή στρέφει την προσοχή σε όλα εκτός από τους ρυθμούς, το λεξιλόγιο, τις συναισθηματικές εντάσεις και τις αποχρώσεις της ίδιας της τρομοκρατικής οργής, δηλαδή την ισλαμιστική ιδεολογία και τους τρόπους έκφρασής της. Η τρομοκρατική οργή στηρίζεται στο μίσος, και το μίσος είναι τόσο ένα συναίσθημα όσο κι ένας πολιτικός λόγος, που αποτελείται από προκηρύξεις, ποιήματα, τραγούδια, κηρύγματα και όλα όσα τροφοδοτούν ένα καλολαδωμένο ιδεολογικό σύστημα. Για να καταλάβουμε αυτόν τον πολιτικό λόγο, χρειαζόμαστε μια «ποιητική τέχνη».
Όμως, το δόγμα των βαθύτερων αιτίων είναι αντιποιητικό. Συνιστά λοιπόν μια οπισθοχώρηση σε σχέση με την αρχαία ποίηση. Και όχι μόνο μας εμποδίζει να κατανοήσουμε αυτούς που προσπαθούν να μας σκοτώσουν, αλλά μας οδηγεί να σκεφτούμε ότι αφού η παράλογη οργή έχει κάποια βαθύτερα αίτια, στην πραγματικότητα δεν είναι και τόσο παράλογη. Σε τελική ανάλυση, το δόγμα αυτό δημιουργεί την υποψία ότι αίτιοι της τρομοκρατίας είμαστε εμείς οι ίδιοι.
Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, πολλοί θεώρησαν ότι η Αμερική έλαβε αυτό που άξιζε. Πριν από δέκα μήνες, ακούσαμε ότι οι σκιτσογράφοι του Charlie Hebdo πήγαιναν γυρεύοντας, οι Εβραίοι πήγαιναν γυρεύοντας. Και τώρα αρχίζουμε να ακούμε παρόμοια πράγματα για τους φιλάθλους που πήγαν εκείνο το βράδυ στο Stade de France ή για εκείνους που πήγαν να φάνε ή να ακούσουν μουσική.
Το δόγμα των βαθύτερων αιτίων όχι μόνο μας τυφλώνει, αλλά επιπλέον μας καλεί να αντισταθούμε.
Πηγή: Le Monde
* Ο Πολ Μπέρμαν είναι Αμερικανός συγγραφέας και ιστορικός της Αριστεράς